Important Questions For All Chapters – इतिहास Class 12
भारत : निर्वसाहतीकरण ते एकीकरण
लहान प्रश्न
1. भारताचे पहिले उपपंतप्रधान कोण होते?
उत्तर: सरदार वल्लभभाई पटेल
2. हैदराबाद मुक्तिसंग्रामाचे नेतृत्व कोणी केले?
उत्तर: स्वामी रामानंद तीर्थ
3. काश्मीरचा राजा कोण होता?
उत्तर: हरिसिंग
4. ऑपरेशन पोलो कोणत्या संस्थानासाठी होते?
उत्तर: हैदराबाद
5. गोवा भारतात केव्हा विलीन झाले?
उत्तर: १९६१
6. दादरा-नगर हवेलीवरील सत्ता कोणाची होती?
उत्तर: पोर्तुगीज
7. ‘ऑपरेशन विजय’ कोणत्या प्रदेशासाठी राबवले?
उत्तर: गोवा
8. पुदुच्चेरीचा कामगार नेता कोण होता?
उत्तर: व्ही. सुबय्या
9. मोहन रानडे यांचे कार्य कोणत्या लढ्यात होते?
उत्तर: गोवा मुक्ती लढा
10. काश्मीर प्रश्न कोणाकडे नेण्यात आला?
उत्तर: संयुक्त राष्ट्रसंघ
लांब प्रश्न
1. हैदराबाद संस्थानाच्या भारतात विलीनीकरणाच्या प्रक्रियेचे वर्णन करा.
उत्तर: हैदराबाद संस्थान भारत स्वतंत्र झाल्यावरही निजामच्या ताब्यात होते. निजामने स्वतंत्र राहण्याची भूमिका घेतली होती, परंतु त्याने प्रजेवर अत्याचार केले. यामुळे स्वामी रामानंद तीर्थ, कासीम रजवी, गोविंदभाई श्रॉफ, परांजपे, आ. कु. वाघमरे, अनंतराव भालेराव, दिगंबरराव बिंदू, देवीसेन चौहान, आरताई सागर आणि दगडाबाई रोके यांसारख्या कार्यकर्त्यांनी रझाकार संघटनेला विरोध करत लोकशाहीवादी चळवळ उभी केली. भारत सरकारने निजामच्या विरोधात ‘ऑपरेशन पोलो’ सुरू केले. 17 सप्टेंबर 1948 रोजी निजामने शरणागती पत्करली आणि हैदराबाद संस्थान भारतात विलीन झाले.
2. गोवा मुक्ती आंदोलनात ‘आझाद गोमंतक दल’ यांची भूमिका स्पष्ट करा.
उत्तर: गोवा मुक्ती आंदोलनात ‘आझाद गोमंतक दल’ने महत्त्वाची भूमिका बजावली. या संघटनेने पोर्तुगीज सत्तेविरुद्ध तीव्र आंदोलन केले. त्यांनी भारत सरकारच्या सहकार्याने नरोली आणि सिल्वासा येथील भाग ताब्यात घेतला. 1954 मध्ये त्यांनी दादरा येथे मस्कार-हीस आणि विमल सरदेसाई यांच्या नेतृत्वाखाली नियंत्रण मिळवले. आझाद गोमंतक दलाच्या कार्यकर्त्यांनी स्थानिक पोलिस ठाण्यांवर हल्ले करून पोर्तुगीज सत्तेला आव्हान दिले आणि गोवा मुक्तीसाठी भारत सरकारशी सहकार्य केले.
3. दादरा व नगर हवेलीच्या मुक्ती प्रक्रियेची माहिती द्या.
उत्तर: दादरा व नगर हवेली हे पोर्तुगीजांच्या ताब्यात होते. 1954 मध्ये आझाद गोमंतक दल आणि युनायटेड फ्रंट ऑफ गोवन्स यांनी संयुक्तपणे आंदोलन केले. या आंदोलनात मस्कार-हीस आणि विमल सरदेसाई यांच्यासह इतर कार्यकर्त्यांनी दादरा येथे नियंत्रण मिळवले. त्यांनी स्थानिक पोलिस ठाण्यांवर हल्ले करून त्या भागावर ताबा मिळवला. भारत सरकारच्या सहकार्याने आणि राष्ट्रवादी चळवळीच्या पाठबळाने दादरा व नगर हवेली भारतात विलीन झाले.
4. पुदुचेरीच्या भारतात विलीनीकरणाच्या प्रक्रियेचे वर्णन करा.
उत्तर: पुदुचेरी हे फ्रान्सच्या ताब्यात असलेले एक महत्त्वाचे केंद्र होते. फ्रान्सने येथील नागरी आणि राजकीय हक्कांचा संकोच केला होता. व्ही. सुब्बया यांसारख्या कामगार नेत्यांनी फ्रेंच सत्तेविरुद्ध आंदोलन उभे केले. भारत सरकारने फ्रान्सशी चर्चा केली आणि 1954 मध्ये मतदानाद्वारे पुदुचेरीच्या विलीनीकरणाचा निर्णय घेण्यात आला. 1 नोव्हेंबर 1954 रोजी पुदुचेरी भारतात विलीन झाले आणि केंद्रशासित प्रदेश बनले.
5. सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी संस्थानांच्या विलीनीकरणात काय भूमिका बजावली?
उत्तर: सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी भारतातील संस्थानांचे विलीनीकरण करण्यात मोलाची भूमिका बजावली. त्यांनी कणखर धोरण आणि कूटनीतीचा वापर करून हैदराबाद, काश्मीर आणि इतर संस्थानांना भारतात विलीन केले. हैदराबादच्या बाबतीत, निजामच्या विरोधानंतर ‘ऑपरेशन पोलो’द्वारे सैनिकी कारवाई करून त्यांनी संस्थान भारतात विलीन केले. त्यांच्या नेतृत्वामुळे भारत एकसंध राष्ट्र बनले आणि संस्थानांचे स्वातंत्र्य संपुष्टात आले.
6. गोवा मुक्ती आंदोलनातील प्रमुख कार्यकर्त्यांची माहिती द्या.
उत्तर: गोवा मुक्ती आंदोलनात अनेक कार्यकर्त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली. यामध्ये पंडित महादेवराव ओरी, शंकरराव लिमये, पीटर भट्टाचार्य, सुधा जोशी, मोहन रानडे, फ्रान्सिस मस्कारेन्हास, डॉ. राम मनोहर लोहिया, डॉ. टी. बी. कुन्हा, पुरुषोत्तम काकोडकर, डॉ. राम हेगडे, डॉ. पी. पी. शिरोडकर आणि गोपाळ मयेकर यांचा समावेश होता. मोहन रानडे यांनी पोर्तुगीज सत्तेविरुद्ध प्रचार केला, तर फ्रान्सिस मस्कारेन्हास यांनी पणजी येथे तिरंगा फडकवला. डॉ. टी. बी. कुन्हा यांना आठ वर्ष तुरुंगवास भोगावा लागला.
7. गोवा कांग्रेस कमिटीच्या स्थापनेत कोणाचा सहभाग होता आणि त्याची भूमिका काय होती?
उत्तर: गोवा कांग्रेस कमिटीची स्थापना 1928 मध्ये झाली आणि त्याचे प्रमुख डॉ. टी. बी. कुन्हा होते. 1928 मध्ये गोवा कांग्रेस भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसच्या अंतर्गत आली. या कमिटीने पोर्तुगीज सत्तेविरुद्ध सत्याग्रह आणि आंदोलने आयोजित केली. डॉ. टी. बी. कुन्हा यांनी ‘छोडो गोवा’ पत्रके वाटली आणि सत्याग्रहात भाग घेतला. त्यांना आठ वर्ष तुरुंगवास झाला. या कमिटीने गोव्यातील जनतेला स्वातंत्र्यासाठी प्रेरित केले.
8. काश्मीरच्या विलीनीकरणात शेख अब्दुल्ला यांची भूमिका काय होती?
उत्तर: काश्मीर संस्थानाचे विलीनीकरण भारतात करणे आव्हानात्मक होते, कारण राजा हरी सिंग यांनी सुरुवातीला स्वतंत्र राहण्याचा निर्णय घेतला होता. परंतु, पाकिस्तानने काश्मीरवर आक्रमण केल्यानंतर शेख अब्दुल्ला यांनी भारताला पाठिंबा दिला. त्यांनी काश्मीरी जनतेच्या हितासाठी भारताशी सहकार्य केले आणि विलीनीकरणाच्या प्रक्रियेत महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे काश्मीर भारताचा अविभाज्य भाग बनले.
9. ‘ऑपरेशन पोलो’ म्हणजे काय आणि त्याचा हैदराबादच्या विलीनीकरणात कसा उपयोग झाला?
उत्तर: ‘ऑपरेशन पोलो’ ही भारत सरकारने हैदराबाद संस्थानाच्या निजामविरुद्ध सुरू केलेली सैनिकी कारवाई होती. निजामने स्वतंत्र राहण्याचा प्रयत्न केला आणि रझाकार संघटनेने प्रजेवर अत्याचार केले. यामुळे भारत सरकारने सप्टेंबर 1948 मध्ये सैन्य पाठवून निजामवर दबाव टाकला. या कारवाईमुळे 17 सप्टेंबर 1948 रोजी निजामने शरणागती पत्करली आणि हैदराबाद भारतात विलीन झाले.
10. गोवा मुक्ती आंदोलनातील सत्याग्रहाचे स्वरूप आणि त्याचे परिणाम स्पष्ट करा.
उत्तर: गोवा मुक्ती आंदोलनात सत्याग्रह हा पोर्तुगीज सत्तेविरुद्धचा प्रमुख मार्ग होता. डॉ. राम मनोहर लोहिया यांच्या नेतृत्वाखाली 1946 मध्ये संनियंत्रित कायदेभंगाचे आंदोलन झाले. कार्यकर्त्यांनी पणजी येथे भारताचा तिरंगा फडकवला आणि ‘छोडो गोवा’ पत्रके वाटली. मोहन रानडे, फ्रान्सिस मस्कारेन्हास आणि इतरांनी पोलीस ठाण्यांवर हल्ले केले. या सत्याग्रहामुळे गोव्यातील जनतेत जागृती निर्माण झाली आणि अखेरीस 1961 मध्ये भारतीय सेनेच्या ‘ऑपरेशन विजय’द्वारे गोवा भारतात विलीन झाला.
Leave a Reply