इतिहास Notes Chapter 10 Class 12 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 12

शीतयुद्ध

१. शीतयुद्ध – व्याख्या आणि पार्श्वभूमी

शीतयुद्ध म्हणजे दोन महाशक्तींमध्ये (अमेरिका व सोव्हिएट रशिया) थेट युद्ध न होता, प्रभाव वाढवण्यासाठी लढा.

‘कोल्ड वॉर’ हा शब्द प्रथम वॉल्टर लिपमन यांनी वापरला.

मुख्य वैशिष्ट्ये:

• प्रत्यक्ष युद्धाचा अभाव
• शस्त्रस्पर्धा
• आंतरराष्ट्रीय अविश्वास
• राजकीय व आर्थिक दबाव
• तत्त्वांचा संघर्ष

विचारधारांचा संघर्ष:

• अमेरिका: भांडवलशाही, खासगी मालकी
• रशिया: साम्यवाद, सरकारी मालकी

शीतयुद्धाचा कालक्रम:

अमेरिका विरुद्ध रशिया गट:

२. लष्करी करार

• नाटो (1949) – अमेरिका, युरोपियन राष्ट्रांचे रशियाविरोधी लष्करी करार.
• ॲन्झुस (1951) – अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया, न्यूझीलंडचा संरक्षण करार.
• सीएटो (1954) – आग्नेय आशियाई संरक्षणासाठी.
• सेंटो (1955) – मध्य आशियाई देशांचा संरक्षण करार (बगदाद करार).
• वॉर्सा करार (1955) – साम्यवादी राष्ट्रांचा संरक्षण करार.

३. अलिप्ततावाद व भारताची भूमिका

• अलिप्ततावाद (NAM) : कोणत्याही गटात सामील न होता स्वतंत्र धोरण राबवणे.
• स्थापक नेते : नेहरू (भारत), नासेर (इजिप्त), टिटो (युगोस्लाव्हिया), नख्रुमा (घाना), सुकार्नो (इंडोनेशिया).
• १९६१ बेलग्रेड परिषद – अलिप्त चळवळीची स्थापना.
• उद्दिष्टे:
  • शांतता व सहजीवन
  • स्वातंत्र्य चळवळींना पाठिंबा
  • शस्त्रकपात

४. वसाहतवादाविरोधातील भारताची भूमिका

• भारताने इंडोनेशिया, आफ्रिका, अल्जेरिया, दक्षिण आफ्रिका मधील स्वातंत्र्य चळवळींना समर्थन दिले.
• संयुक्त राष्ट्रांतून वसाहतवादाचा विरोध केला.
• गांधीजींच्या सत्याग्रहाचे तत्त्व जगभर पोहोचवले.

५. सार्क (SAARC)

स्थापना: १९८५, ढाका

सदस्य: भारत, पाकिस्तान, बांगलादेश, श्रीलंका, नेपाळ, भूतान, मालदीव

उद्दिष्टे:

• आर्थिक व सामाजिक सहकार्य
• दहशतवाद व अंमली पदार्थांचा विरोध
• व्यापार व पर्यटन वाढवणे

उपक्रम:

• कृषी केंद्र, हवामान संशोधन, पर्यटनवाढ, SAPTA आणि SAFTA

६. राष्ट्रकुल (Commonwealth)

इंग्लंडच्या वसाहतींनी स्थापन केलेली संघटना

• १९४८ मध्ये भारत सदस्य बनला
• भारताला संरक्षण, व्यापार व जागतिक व्यासपीठाचा फायदा
• कॉमनवेल्थ गेम्स मध्ये भारताचा सहभाग
• राजीव गांधींनी १९८६ मध्ये वर्णद्वेषाविरोधात स्पर्धेवर बहिष्कार टाकला