इतिहास Notes Chapter 11 Class 12 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 12

बदलता भारत- भाग १

१. जागतिकीकरण (Globalization)

• 1991 पासून भारताने आर्थिक उदारीकरणाचे धोरण स्वीकारले.
• GATT करार → WTO मध्ये रूपांतर (1995).
• भारत WTO चा सदस्य बनला.
• WTO चा मसुदा: ‘डंकेल प्रस्ताव’ – मुक्त व्यापाराला चालना.
• पंतप्रधान नरसिंहराव आणि अर्थमंत्री मनमोहन सिंग यांचे योगदान.
• भारताची FDI मध्ये वाढ, गरीबी कमी, बालमृत्यू दरात घट.

२. विविध क्षेत्रांतील बदल

• २.१ ग्रामीण विकास
  • प्रधानमंत्री रोजगार योजना (1993): शहरी-ग्रामीण तरुणांना उद्योग-रोजगार.
  • रोजगार हमी योजना, संपूर्ण ग्रामीण रोजगार योजना.
  • राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना (NREGA): 100 दिवस कामाची हमी.
  • किसान क्रेडिट कार्ड, पीक विमा योजना, सेंद्रिय शेती, मृदा स्वास्थ्य कार्ड.
  • पशुपालन, डेअरी, मत्स्यपालन क्षेत्रात मोठी वाढ.
  • प्रधानमंत्री ग्राम सडक योजना: ग्रामीण रस्ते विकास (2000 पासून).
• २.२ नागरी विकास
  • JNNURM योजना (2005): शहरे सुधारण्यासाठी.
  • सुवर्ण चतुष्कोन महामार्ग योजना (1998): देशातील प्रमुख शहरांना जोडणारे महामार्ग.
  • मेट्रो रेल्वे सेवा (2002): दिल्लीपासून सुरुवात.
• २.३ संपर्क साधने (Post & Telecom)
  • पोस्ट खात्याचा आधुनिकीकरण: Core Banking, ATM, Speed Post, Logistic services.
  • स्पीड पोस्ट सेवा (1986): जलद व विश्वसनीय सेवा.
  • गंगाजल सेवा, पोस्ट-शॉप योजना, तारखेचे तिकीट, म्युच्युअल फंड सेवा.

३. अर्थक्षेत्र

• निर्गुंतवणूक मंत्रालय स्थापन – सरकारी गुंतवणूक कमी करणे.
• खाजगीकरण, FDI, भारताच्या कंपन्यांचा जागतिक विस्तार.
• 2016 पासून DIPAM (नवीन नाव).

५. विज्ञान आणि तंत्रज्ञान

• महासंगणक ‘परम’ मालिका – C-DAC कडून निर्मिती.
• सॉफ्टवेअर उद्योगाचा विकास – TCS सर्वात मोठी कंपनी (2004).
• इंटरनेट सेवा सुरू – 1995 पासून.
• पोखरण अणुचाचणी, चांद्रयान-१, मंगळयान, ISRO चा यशस्वी उपग्रह प्रक्षेपण कार्यक्रम.
• VVPAT मशीन – निवडणुकांमध्ये पारदर्शकता.

६. संरक्षणविषयक घडामोडी

• कारगिल युद्ध (1999) – ऑपरेशन विजय.
• ‘अरिहंत’ पाणबुडी – भारताची अण्वस्त्रवाहक पाणबुडी (2009).
• संयुक्त लष्करी सराव – अमेरिका, रशिया, श्रीलंका, ओमान इत्यादी देशांबरोबर.
• सैन्यात महिलांची भरती – महिलांकरिता Short Service Commission उपलब्ध.

७. युवक धोरण

• नेहरू युवा केंद्र संघटना – 1972 पासून.
• राष्ट्रीय युवा सशक्तीकरण कार्यक्रम – साक्षरता, आरोग्य, कौशल्य, पर्यावरण आदी.
• राष्ट्रीय युवक दिन – 12 जानेवारी (स्वामी विवेकानंद जयंती).
• युथ हॉस्टेल्स, एनसीसी, स्काऊट गाईड, राष्ट्रीय सेवा योजना.

८. माहितीचा अधिकार कायदा – २००५

• अण्णा हजारे यांच्या आंदोलनामुळे माहितीचा अधिकार कायदा लागू.
• सूचना मिळवण्याचा नागरिकाचा अधिकार – दस्तऐवज, अभिलेख, आदेश, डेटा वगैरे.
• नागरिक लेखी अर्ज करून माहिती मागवू शकतात.

९. राज्यांची पुनर्रचना

• २००० मध्ये नवीन राज्ये:
  • छत्तीसगढ – १ नोव्हेंबर
  • उत्तराखंड – ९ नोव्हेंबर
  • झारखंड – १५ नोव्हेंबर
• तेलंगण राज्य – २०१४ साली आंध्र प्रदेशपासून वेगळे.
• जम्मू-काश्मीर आणि लडाख – कलम ३७० रद्द करून केंद्रशासित प्रदेश (२०१९).