इतिहास Notes Chapter 12 Class 12 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 12

बदलता भारत – भाग २

१.१ सामाजिक क्षेत्र

• १. मानवाधिकार संरक्षण:
  • १९९३ मध्ये मानव अधिकार संरक्षण कायदा संमत.
  • राष्ट्रीय मानवाधिकार आयोग स्थापन – हक्कांचे रक्षण.
  • २००५ मध्ये घरगुती हिंसाचार विरोधी कायदा.
• २. महिलांचे संरक्षण:
  • २०११: मुलींचे प्रमाण ९१४/१००० – गर्भलिंग तपासणीवर बंदी.
  • ‘लेक लाडकी’ अभियान.
  • २०१९: तिहेरी तलाक रद्द.
• ३. हमीद दलवाई:
  • ‘मुस्लीम सत्यशोधक समाज’ स्थापनेत योगदान.
  • समान नागरी कायद्याचा आग्रह.

१.२ आरोग्य

• १. पोलिओ निर्मूलन:
  • १९९५: ‘पल्स पोलिओ’ मोहिम – कोणतेही मूल वगळू नये.
  • WHO, युनिसेफ, रोटरी आणि भारत सरकारचे योगदान.
• २. आयुष (AYUSH):
  • आयुर्वेद, होमिओपॅथी, युनानी इ. चिकित्सा पद्धतींचा प्रचार.
  • १९९५: स्वतंत्र विभाग स्थापन.
  • २००९: सुधारित नाव – डिपार्टमेंट ऑफ AYUSH.
• ३. NRHM:
  • ग्रामीण भागात आरोग्य सेवा पोचवणारी योजना.

१.३ पर्यावरण

• १. प्रदूषण:
  • वायू प्रदूषण – वाहनांची संख्या व देखभाल.
  • जलप्रदूषण – कारखान्यांचे सांडपाणी.
  • उपाय: CNG वापर, PUC प्रमाणपत्र, सीएनजी वाहनांची अट.
• २. पर्यावरण रक्षक:
  • सुंदरलाल बहुगुणा – चिपको आंदोलन.
  • मेधा पाटकर – नर्मदा बचाव.
  • डॉ. राजेंद्र सिंह – जलसंधारण.
• ३. महाराष्ट्रातील प्रयोग:
  • राहीबाई पोपेरे – देशी बियाण्यांचे संवर्धन (बीजमाता).
  • भाऊ काटदरे – पक्षी व कासव संवर्धन (सह्याद्री निसर्गमित्र).
  • प्रेमसागर मेस्त्री – गिधाडांचे संरक्षण (SEESCAP संस्था).

१.४ शिक्षण

• १. साक्षरतेचे प्रयत्न:
  • १९९०: ‘आंतरराष्ट्रीय साक्षरता वर्ष’ – केरळ पहिले १००% साक्षर राज्य.
  • मोफत नेत्र तपासणी – ज्येष्ठ नागरिकांसाठी.
• २. शिक्षणाचे सार्वत्रिकीकरण:
  • DPEP (१९९४), सर्व शिक्षा अभियान (२००१).
  • ‘एज्युसॅट’ उपग्रह – शैक्षणिक कार्यक्रम.
  • बालवाडी मुलाखतीवर बंदी, दप्तराचे ओझे निश्चित.
• ३. महाराष्ट्रातील उपक्रम:
  • पहिलीपासून इंग्रजी – २००२ पासून.
  • पूरक वाचन योजना.
  • रात्रशाळा व साखरशाळा.
  • स्वयंसेवी संस्थांची मदत – सिंधुदुर्ग, वर्धा साक्षर.

२.१ क्रीडा क्षेत्र

• १. खेळांचे स्वरूप:
  • पारंपरिक खेळांमध्ये बदल – वेळ, नियम.
  • आयपीएल, प्रो-कबड्डी, टी-२० – व्यावसायिकतेचे आगमन.
• २. खेळाडूंसाठी धोरण:
  • २००१: क्रीडा धोरण – प्रशिक्षण, सुविधा, जागृती.
  • २०११: ‘या आणि खेळा’ योजना.
  • मणिपूरमध्ये ‘राष्ट्रीय क्रीडा विद्यापीठ’.
• ३. खेलो इंडिया:
  • २०१७ पासून – १२ घटक, शालेय पातळीपासून गोडी.
  • राष्ट्रीय क्रीडा विकास निधी – करसवलत.
  • पुरस्कार – अर्जुन, ध्यानचंद, राजीव गांधी खेलरत्न.
  • निवृत्त खेळाडूंना पेन्शन योजना.

१.३ सांस्कृतिक वारसा आणि पर्यटन

• १. पर्यटन वाढ:
  • ई-व्हिसा सेवा, १० भाषांमध्ये २४x७ माहिती.
  • ‘अतुल्य भारत’ आणि ‘गो नॉर्थईस्ट’ मोहिमा.
• २. पर्यटन प्रशिक्षण:
  • आतिथ्य-हॉटेल व्यवस्थापन संस्था.
  • रोजगार संधी – गाईड, हॉटेल्स, प्रवासी सेवा.
• ३. वारसा संवर्धन:
  • INTACH (१९८४) – सांस्कृतिक वारसा रक्षण.
  • वारसा, अमूर्त परंपरा, शिक्षण, संशोधन या क्षेत्रांमध्ये कार्यरत.
  • ‘प्रसाद योजना’ – धार्मिक स्थळांचा विकास.
  • जयपूरला युनेस्को वारसा दर्जा (२०१९).