इतिहास Notes Chapter 3 Class 12 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 12

भारत आणि युरोपीय वसाहतवाद

परिचय:

या पाठात युरोपीय वसाहतवाद भारतात कसा विस्तारला आणि त्याचा काय परिणाम झाला याचे अभ्यास केले आहे.

मुख्य चार युरोपीय वसाहतकाऱ्यांचा अभ्यास:

• पोर्तुगीज
• ब्रिटिश
• डच
• फ्रेंच

१. पोर्तुगीज

आगमन आणि विस्तार:

• वास्को-द-गामा १४९८ साली कालिकत (कोझीकोडे) येथे पोहोचला.
• अरब आरमाराचा पराभव करून वर्चस्व निर्माण केले.
• दक्षिण भारतातील राजांमध्ये सुरू असलेल्या संघर्षाचा फायदा घेतला.

वसाहती:

• गोवा ही राजधानी होती.
• हुगळी (बंगाल), नागपट्टणम, मयिलापूर, दीव, दमण, कोची, कोल्लम इ. ठिकाणी वसाहती उभारल्या.
• कार्ताझ (परवाना) आवश्यक होता; अन्यथा जहाज जप्त/बुडवले जात.

प्रशासन:

• ‘एस्तोदा द इंडिया’ म्हणजे पोर्तुगीज भारतीय साम्राज्य.
• प्रशासक: विजरई आणि कपितांव-जराल (राजप्रतिनिधी व सेनापती).
• सल्लागार मंडळ: अर्सबिश्पु, शान्सेलर, वेदोर द फझेंद, कपितांव.

व्यापार आणि धोरणे:

• मसाल्यांचे व्यापार प्रमुख.
• ख्रिस्ती धर्माचा प्रसार, इतर धर्मांना दडपले.
• स्थानिक भाषा, चालीरीतींवर बंधने.
• गोवा मुक्त बंदर होते – विविध देशांचे व्यापारी येथे येत.

२ ब्रिटिश (East India Company)

स्थापना:

• ३१ डिसेंबर १६००, एलिझाबेथ राणीने कंपनीला पूर्वेकडील देशांशी व्यापाराची परवानगी दिली.

व्यापार धोरण:

• मसाले खरेदी करून इंग्लंडमध्ये विकणे.
• फॅक्टरी (वखार) म्हणजे माल साठवणुकीचे ठिकाण.
• फॅक्टर – वखारीतील अधिकारी.
• किल्ले उभारणे, नाणी पाडणे याचे अधिकारही मिळाले.

महत्वाचे ठिकाणे:

• सुरत, मद्रास (चेन्नई), राजापूर, कारवार, मच्छलीपट्टण, इ.
• चेन्नईत फोर्ट सेंट जॉर्ज किल्ला व वखार.
• मुंबई बेट पोर्तुगीजांकडून मिळाले – १६६५ मध्ये पूर्ण ताबा.

प्रशासन व सैन्य:

• सुरतेचा प्रेसिडेंट, प्रेसिडेंटचा नोकर, सैनिक, धर्मगुरु, तुतारीवाला, इ.
• सैनिक – बंदुका, तलवारी असलेले.
• चांदी, तांबे, जस्त यांची नाणी पाडली.

३ डच (Dutch)

स्थापना:

• १६०२ साली ‘युनायटेड ईस्ट इंडिया कंपनी’.
• डच सरकारने युद्ध, तह, किल्ले, नाणी पाडण्याचे अधिकार दिले.

व्यापारी ठिकाणे:

• भारतात – मच्छलीपट्टण, नागपट्टण, पुलिकत, कारिकल, अहमदाबाद, सुरत, ठठ्ठा, आग्रा, खंबायत, इ.
• भारताबाहेर – आफ्रिका, यमनी, इराण, चीन, जपान, इ.

धोरणे:

• वखारींना तटबंदी, तोफा लावली.
• स्थानिक लोकही नोकर म्हणून असत.
• कोचीच्या राजाशी तह – काळी मिरीच्या निर्यातीचा एकाधिकार.

४ फ्रेंच (French)

स्थापना:

• १६६४ मध्ये ‘फ्रेंच ईस्ट इंडिया कंपनी’ – अर्थमंत्री कोल्बेर यांच्या पुढाकाराने.
• चौदावा लुई याने सैन्य, करमाफी, तह व युद्धाचे अधिकार दिले.

प्रमुख ठिकाणे:

• सुरत, पाँडिचेरी, चंद्रनगर, माहे, कारिकल, राजापूर, बालासोर, मच्छलीपट्टण, कासिमबझार, इ.
• पाँडिचेरी हे प्रमुख ठाणे होते.

संघर्ष:

• कर्नाटक युद्धे (१७४४–१७६३) – इंग्रज व फ्रेंच यांच्यात.
• तिसऱ्या युद्धात इंग्रज विजयी – भारतातील फ्रेंच प्रभाव संपुष्टात.

उपसंहार:

• युरोपीय सत्तांनी भारतात वसाहतवादाच्या माध्यमातून केवळ व्यापारच नाही तर सत्ता स्थापन करण्याचा प्रयत्न केला.
• यामुळे भारतीय सत्ताधीशांच्या हातून सामर्थ्य निसटले.