Notes For All Chapters – इतिहास Class 12
वसाहतवादाविरुद्ध भारतीयांचा संघर्ष
1. १८५७ पूर्वीचे लढे:
भिल्ल उठाव (1818 नंतर): त्रिंबकजी डेंगळे, गोंदाजी, महिपा यांच्या नेतृत्वाखाली भिल्लांचा इंग्रजांविरुद्ध उठाव झाला.
पाइक उठाव (1817): ओडिशात पाइक जमिनी हिरावल्याने बक्षी जगबंधू यांच्या नेतृत्वाखाली इंग्रजांविरुद्ध बंड.
हंसाजी नाईक युद्ध: निजामाविरुद्ध लढले, २५ दिवस युद्ध.
उमाजी नाईक उठाव: इंग्रजांविरोधात घोषणा व जाहीरनामा प्रसिद्ध केला. शेवटी फाशी.
सावंतवाडी, कोल्हापूर गडकरी उठाव: इंग्रजांच्या अन्यायकारक धोरणांविरुद्ध स्थानिक उठाव.
2. १८५७ चे स्वातंत्र्ययुद्ध:
कारणे: भत्त्यात कपात, धार्मिक भावना दुखावणे, वतन काढणे, शेतीतील शोषण.
घटना: मंगल पांडे यांच्यापासून सुरुवात. मेरठ, दिल्ली, झाशी, कानपूर, लखनौ इ. ठिकाणी उठाव.
नेतृत्व: बहादुरशाह झफर (मुख्य), नानासाहेब पेशवे, राणी लक्ष्मीबाई, तात्या टोपे, बेगम हजरत महल.
परिणाम: इंग्रजांनी क्रौर्याने दडपले. बहादुरशहास अटक, राणी लक्ष्मीबाई, तात्या टोपे वीरमरण.
राणीचा जाहीरनामा (१८५८): भारतीयांना समानतेची आश्वासने, संस्थाने खालसा न करण्याची हमी.
3. भारतीय राष्ट्रीय सभेची पार्श्वभूमी:
प्रारंभिक संस्था: लॅण्ड होल्डर्स असोसिएशन, ब्रिटीश इंडिया सोसायटी, ईस्ट इंडिया असोसिएशन.
महत्त्वाचे नेते: दादाभाई नौरोजी, सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी, गोपाळ कृष्ण गोखले.
भारतीय राष्ट्रीय सभेचा जन्म (1885): मुंबईत गोकुळदास तेजपाल भवनात पहिले अधिवेशन; अध्यक्ष व्योमेशचंद्र बॅनर्जी.
4. मवाळ-जहाल विचारसरणी:
मवाळ गट: गोखले, आगरकर – सुधारणा आधी समाजात, नोकऱ्या अर्जविनंतीने मिळतील.
जहाल गट: टिळक – आधी स्वराज्य, मग सुधारणा. स्वातंत्र्यशक्तिपर आंदोलन.
विवाद आणि फाळणी (1907): सुरत अधिवेशनात मवाळ-जहाल फूट.
5. सशस्त्र क्रांतिकारकांचे लढे:
महत्त्वाचे क्रांतिकारक:
वासुदेव बळवंत फडके
चापेकर बंधू (रँड हत्या)
सावरकर बंधू, ‘अभिनव भारत’
खुदीराम बोस, प्रफुल्ल चाकी
भगतसिंग, राजगुरू, सुखदेव – साँडर्स हत्या
सूर्यसेन – चितगाव हल्ला
शांती घोष, प्रीतिलता वड्डेदार – स्त्री क्रांतीकारी
‘गदर’ संघटना – परदेशात क्रांती
लक्ष्य: सशस्त्र लढ्याद्वारे इंग्रज सत्ता संपवणे.
6. गांधीजींची निःशस्त्र चळवळ:
चंपारण सत्याग्रह (1917): निळीची सक्ती थांबवली.
रौलट कायदा विरोध (1919): अमृतसर – जालियनवाला बाग हत्याकांड.
असहकार आंदोलन (1920): शिक्षण, नोकरी, न्यायव्यवस्थेवर बहिष्कार.
दांडी यात्रा (1930): मिठाचा कायदा तोडून सविनय कायदेभंग.
चलेज या मरेंगे: 1942 मध्ये भारत छोडो आंदोलनासाठी घोषणा.
7. आझाद हिंद सेना:
स्थापना: रासबिहारी बोस, नेतृत्व: नेताजी सुभाषचंद्र बोस.
कार्य: सिंगापूरमध्ये आझाद हिंद सरकार स्थापन, अंदमान व निकोबार जिंकले.
घोषणा: “तुम मुझे खून दो, मैं तुम्हें आजादी दूँगा.”
8. १९४२ भारत छोडो आंदोलन:
मुंबई अधिवेशन (८ ऑगस्ट): ‘भारत छोडा’ ठराव.
गांधीजींची घोषणा: “करेंगे या मरेंगे”
नेते अटक: गांधी, नेहरू, पटेल इत्यादींना अटक.
प्रतिसाद: कोल्हापूर, नागपूर, सातारा (प्रतिसरकार – नाना पाटील), आझाद रेडिओ.
परिणाम: लोकांनी स्थानिक सरकार चालवले, इंग्रजांची सत्ता डळमळली.
Leave a Reply