Notes For All Chapters – इतिहास Class 12
जागतिक महायुद्धे आणि भारत
१. पहिले महायुद्ध (इ.स. १९१४ ते १९१८)
मुख्य वैशिष्ट्ये:
- औद्योगिक प्रगती: औद्योगिक क्षेत्रात नवीन शोध आणि यंत्रांचा मोठ्या प्रमाणावर वापर.
- साम्राज्यवादी राष्ट्रांचे वर्चस्व: राष्ट्रसंघाची स्थापना झाली, परंतु इंग्लंड, फ्रान्स यांसारख्या साम्राज्यवादी देशांचे वर्चस्व होते. सोव्हिएट रशियाने राष्ट्रसंघात सहभाग घेतला नाही.
- भारताचा सहभाग:
- भारताने इंग्लंडला आर्थिक, सैनिकी आणि सामग्रीच्या स्वरूपात मदत केली.
- सुमारे ११ लाख भारतीय सैनिकांनी युद्धात भाग घेतला.
- भारतातून रेल्वे रुळ, दारूगोळा, कापड, अन्नधान्य यांचा पुरवठा.
- १९१८ पर्यंत ब्रिटिश सरकारने भारतातून सुमारे ११ अब्ज रुपये युद्धासाठी खर्च केले.
- आर्थिक परिणाम:
- युद्धामुळे भारताच्या औद्योगिकीकरणाला चालना मिळाली.
- लोखंड, पोलाद, कोळसा आणि खाण उद्योगात वाढ.
- मोटार वाहतूक आणि गाड्यांच्या संख्येत वाढ.
- युद्धकाळात आणि युद्धानंतर व्यापारात सुमारे ३३ कोटी रुपयांचा नफा.
- अन्नधान्याच्या निर्यातीमुळे भारतात अन्नटंचाई निर्माण झाली.
- सैनिकी सुधारणा:
- भारतीय सैनिकांना जात, धर्म, वंश यांचा विचार न करता सैन्यात पदे देण्यात आली.
- सैन्याचे आधुनिकीकरण, शास्त्रशुद्ध प्रशिक्षण आणि वैद्यकीय सुविधा यांच्याकडे लक्ष.
- सँडहर्स्ट अकादमीप्रमाणे भारतात सैनिकी अकादमी स्थापन.
- युद्धसामग्रीचा राखीव साठा आणि प्रादेशिक सेना स्थापना.
टाटा अँड स्टील कंपनी (टिस्को) आणि पहिले महायुद्ध:
- युद्धामुळे रेल्वे रुळांची गरज वाढली, ज्यामुळे टिस्कोला संधी मिळाली.
- टिस्कोने अहोरात्र काम करून रेल्वे रुळांचा पुरवठा केला.
- युद्धातील यशाचे श्रेय भारतीय रेल्वे रुळांना देण्यात आले.
- युद्धामुळे भारतीय उद्योगांना प्रोत्साहन मिळाले.
२. दुसरे महायुद्ध (इ.स. १९३९ ते १९४५)
मुख्य वैशिष्ट्ये:
- प्रगत तंत्रज्ञान: पहिल्या महायुद्धाच्या तुलनेत अधिक व्यापक आणि प्रगत तंत्रज्ञानाचा वापर.
- फॅसिझम आणि नाझीवाद:
- फॅसिझम: लोकशाही, उदारमतवाद, व्यक्तिस्वातंत्र्य आणि समतेच्या विरोधातील विचारसरणी. इटलीच्या मुसोलिनीने १९२२ मध्ये फॅसिझमचा प्रचार केला.
- नाझीवाद: फॅसिझमचा अतिरेकी प्रकार. हिटलरच्या जर्मनीत वंशश्रेष्ठत्वाचा प्रचार आणि ज्यूंची हत्या.
महायुद्धाची कारणे:
- राष्ट्रसंघाला राष्ट्र-राष्ट्रांमधील संघर्ष रोखण्यात अपयश.
- साम्राज्यवादी आणि आक्रमक धोरणे.
- हिटलर आणि मुसोलिनी यांच्या आक्रमक राष्ट्रवादाचा उदय.
युद्धाची ठळक वैशिष्ट्ये:
- जर्मनीने पॅरिसवर हल्ला करून फ्रान्स जिंकला.
- हिटलरने १९४१ मध्ये स्टॅलिनबरोबर केलेला अनाक्रमण करार मोडून सोव्हिएट रशियावर हल्ला केला.
- स्टॅलिनग्राड येथे जर्मन सैन्याला पराभव.
- मित्र राष्ट्रांनी (इंग्लंड, अमेरिका, फ्रान्स) बर्लिन जिंकले; हिटलरने आत्महत्या केली.
- जपानने पर्ल हार्बरवर हल्ला करून अमेरिकेचा नाविक तळ उद्ध्वस्त केला.
- अमेरिकेने हिरोशिमा (६ ऑगस्ट १९४५) आणि नागासाकी (९ ऑगस्ट १९४५) येथे अणुबॉम्ब टाकले, ज्यामुळे जपानने शरणागती पत्करली.
भारताचा सहभाग:
- सैनिकी योगदान:
- भारतीय सैन्याने उत्तर आफ्रिका, इजिप्त, इराक, इराण, फ्रान्स, म्यानमार, मलाया येथे सहभाग घेतला.
- युद्धानंतर मलाया, इंडोनेशिया आणि चीनच्या पुनर्वसनात योगदान.
- भारतीय नौसेनेने अरबी समुद्र आणि बंगालच्या उपसागरात योगदान.
- सामग्री पुरवठा:
- तांबे, तारायंत्रांचे खांब, छोट्या बोटी, अन्नधान्य, कापड, औषधे, स्फोटके, दारूगोळा यांचा पुरवठा.
- ब्रिटिशांनी भारतात युद्धासाठी कारखाने उभारले.
- आझाद हिंद सेना:
- नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांच्या नेतृत्वाखाली आझाद हिंद सेनेने ब्रिटिशांविरुद्ध लढा दिला.
- १९४३ मध्ये जपानच्या मदतीने आसाम आणि मणिपूरच्या सीमेवर हल्ले.
- भारतावरील परिणाम:
- ब्रिटिशांनी भारताचे आर्थिक शोषण केले, ज्यामुळे भारतीय जनतेत असंतोष.
- युद्धामुळे ब्रिटिशांची आर्थिक आणि सैनिकी शक्ती कमकुवत झाली.
- भारतीय जनतेत स्वातंत्र्याची जाणीव वाढली, ज्यामुळे ब्रिटिशांनी भारतातून माघार घेण्याचा निर्णय घेतला.
- जागतिक शांततेसाठी संयुक्त राष्ट्रसंघाची स्थापना (१९४५).
३. भारतीय राष्ट्रवाद आणि जागतिक राष्ट्रवाद:
- जर्मन राष्ट्रवाद:
- आक्रमक आणि वंशश्रेष्ठत्वावर आधारित.
- हिटलरने ज्यूंची हत्या केली.
- भारतीय राष्ट्रवाद:
- गुलामगिरीच्या साखळ्या तोडण्यासाठी आणि लोकशाहीच्या स्थापनेसाठी.
- विविध धर्म, वंश आणि जातींच्या लोकांचा एकत्रित सहभाग.
- अहिंसा, समता आणि विश्वबंधुत्वावर आधारित.
- भारताने स्पेन, चीन, अँटिलिया येथे स्वयंसेवक, शुभेच्छा आणि अन्नधान्य पाठवले.
४. उल्लेखनीय व्यक्ती:
- डॉ. द्वारकानाथ कोटणीस:
- सोलापूर येथे जन्म (१० ऑक्टोबर १९१०).
- दुसऱ्या महायुद्धात चिनी सैनिकांची सेवा करण्यासाठी चीनला गेले.
- १ डिसेंबर १९४२ रोजी निधन.
- त्यांच्या कार्यावर आधारित ‘डॉ. कोटणीस की अमर कहानी’ चित्रपट.
- संत माणकेशा:
- दुसऱ्या महायुद्धात जपानी सैन्याविरुद्ध सितांग पूल जिंकला.
- युद्धात नऊ गोळ्या लागूनही शौर्य दाखवले.
- स्वतंत्र भारताचे पहिले फील्ड मार्शल.
- ‘व्हिक्टोरिया क्रॉस’ पदकाने सन्मानित.
५. युद्धाचे भारतावरील परिणाम:
औद्योगिक प्रगती: युद्धामुळे लोखंड, पोलाद, कोळसा आणि खाण उद्योगात वाढ.
आर्थिक शोषण: ब्रिटिशांनी भारताचा आर्थिक वापर केला, ज्यामुळे अन्नटंचाई आणि असंतोष वाढला.
स्वातंत्र्याची जाणीव: युद्धामुळे ब्रिटिशांची शक्ती कमी झाली आणि भारतीयांमध्ये स्वातंत्र्याची मागणी तीव्र झाली.
सैनिकी सुधारणा: भारतीय सैन्याचे आधुनिकीकरण आणि प्रशिक्षणात सुधारणा.
राष्ट्रवादाचा उदय: भारतीय राष्ट्रवादाला चालना मिळाली, ज्याने स्वातंत्र्यलढ्याला गती दिली.
Leave a Reply