इतिहास Notes Chapter 9 Class 12 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 12

जग : निर्वसाहतीकरण

परिचय

निर्वसाहतीकरण म्हणजे वसाहतींना स्वातंत्र्य मिळवून देण्याची प्रक्रिया. दुसऱ्या महायुद्धानंतर (१९४५ नंतर) आशिया आणि आफ्रिका खंडातील अनेक देशांनी युरोपीय वसाहती सत्तांपासून स्वातंत्र्य मिळवले. या प्रक्रियेला जागतिक राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक बदलांनी चालना मिळाली.

१. निर्वसाहतीकरणाची पार्श्वभूमी

• वसाहतवादाचा उदय: युरोपीय देशांनी (ब्रिटन, फ्रान्स, पोर्तुगाल, स्पेन) १६व्या शतकापासून आशिया, आफ्रिका आणि अमेरिका खंडात वसाहती स्थापन केल्या.
• वसाहतवादाचे शोषण: वसाहतवादामुळे स्थानिक संसाधनांचे शोषण, सांस्कृतिक दडपशाही आणि आर्थिक गुलामगिरी वाढली.
• वसाहतवादाविरोधी चळवळी: २०व्या शतकात वसाहतवादाविरोधी चळवळींना गती मिळाली. याला पुढील कारणे होती:
  • राष्ट्रीय जागृती: शिक्षण, राष्ट्रीयत्वाची भावना आणि स्वातंत्र्याची मागणी.
  • महात्मा गांधींचे नेतृत्व: भारतात गांधीजींच्या अहिंसक चळवळीने स्वातंत्र्यलढ्याला प्रेरणा दिली.
  • दुसरे महायुद्ध: युद्धामुळे युरोपीय देश कमजोर झाले, त्यामुळे वसाहतींना स्वायत्तता देण्याची प्रक्रिया सुरू झाली.
  • अमेरिकेची भूमिका: अमेरिकेने वसाहतवादाला विरोध केला आणि स्वातंत्र्याच्या चळवळींना पाठिंबा दिला.

२. निर्वसाहतीकरणाची कारणे

• आंतरराष्ट्रीय दबाव: संयुक्त राष्ट्रसंघ (UN) स्थापनेनंतर (१९४५) स्वायत्ततेचा अधिकार आणि स्वातंत्र्याची मागणी वाढली.
• स्थानिक लोकांच्या इच्छा: वसाहतीतील लोकांनी स्वातंत्र्याची मागणी तीव्र केली.
• युरोपीय देशांची कमजोरी: दुसऱ्या महायुद्धात युरोपीय देशांचे आर्थिक आणि लष्करी नुकसान झाले.
• शिक्षणाचा प्रसार: पाश्चात्य शिक्षणामुळे राष्ट्रीयत्व आणि स्वातंत्र्याची जाणीव वाढली.
• आंतरराष्ट्रीय घोषणा: १९४१ च्या अटलांटिक सनदेने (Atlantic Charter) सर्व राष्ट्रांना स्वातंत्र्याचा अधिकार मान्य केला.

३. आशियातील निर्वसाहतीकरण

भारत

• ब्रिटिश वसाहत: भारत १८५८ पासून ब्रिटिश साम्राज्याचा भाग होता.
• स्वातंत्र्यलढा: महात्मा गांधी, जवाहरलाल नेहरू यांच्या नेतृत्वाखाली भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसने स्वातंत्र्यलढा तीव्र केला.
• स्वातंत्र्य: १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारताला स्वातंत्र्य मिळाले. यामुळे इतर वसाहतींना प्रेरणा मिळाली.

म्यानमार (ब्रह्मदेश)

ब्रिटिश वसाहत: १८२४-१८८६ मध्ये ब्रिटिशांनी म्यानमारवर ताबा मिळवला.

• स्वातंत्र्यलढा:
  • ब्रिटिशांनी म्यानमारला भारतापासून १९३७ मध्ये वेगळे केले आणि स्वयंशासनाची मुभा दिली.
  • दुसऱ्या महायुद्धात म्यानमारमधील राष्ट्रीय नेत्यांनी जपानच्या सहकार्याने ब्रिटिशांविरुद्ध लढा दिला.
• स्वातंत्र्य: ४ जानेवारी १९४८ रोजी म्यानमारला स्वातंत्र्य मिळाले.
• नेतृत्व: ऑंग सान यांनी म्यानमारच्या स्वातंत्र्यलढ्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली.

इतर आशियाई देश

• इंडोनेशिया: डच वसाहतीपासून १९४५ मध्ये स्वातंत्र्य मिळाले (सुकर्णो यांचे नेतृत्व).
• व्हिएतनाम: फ्रेंच वसाहतीपासून १९५४ मध्ये स्वातंत्र्य मिळाले (हो ची मिन्ह यांचे नेतृत्व).
• श्रीलंका: १९४८ मध्ये ब्रिटिशांकडून स्वातंत्र्य.
• मालदीव: १९६५ मध्ये स्वातंत्र्य.

४. आफ्रिकेतील निर्वसाहतीकरण

• पार्श्वभूमी: आफ्रिका खंडात ब्रिटन, फ्रान्स, पोर्तुगाल आणि बेल्जियम यांनी वसाहती स्थापन केल्या होत्या.
• स्वातंत्र्यलढा:
  • पाश्चात्य शिक्षणामुळे आफ्रिकेतील नेत्यांमध्ये राष्ट्रीयत्वाची जाणीव निर्माण झाली.
  • दुसऱ्या महायुद्धात आफ्रिकन सैनिकांनी सहभाग घेतला, ज्यामुळे त्यांना स्वातंत्र्याची प्रेरणा मिळाली.
• प्रमुख देश:
  • लिबिया: १९५१ मध्ये इटलीपासून स्वातंत्र्य.
  • घाना: १९५७ मध्ये ब्रिटिशांकडून स्वातंत्र्य (क्वामे नक्रुमा यांचे नेतृत्व).
  • अल्जेरिया: १९६२ मध्ये फ्रान्सपासून स्वातंत्र्य (लांब्या लढ्यानंतर).
  • मोरोक्को आणि ट्युनिशिया: १९५६ मध्ये फ्रान्सपासून स्वातंत्र्य.
• आफ्रिकी ऐक्य: १९६३ मध्ये आफ्रिकन युनियन (Organisation of African Unity) स्थापन झाले.

५. निर्वसाहतीकरणातील महत्त्वाच्या परिषदा

बांडुंग परिषद (१९५५):

• इंडोनेशियातील बांडुंग येथे आशिया-आफ्रिका देशांची पहिली परिषद झाली.
• जवाहरलाल नेहरू, सुकर्णो, नासर यांनी नेतृत्व केले.
• उद्देश: वसाहतवादविरोधी एकता, शांतता आणि सहकार्य.

मँचेस्टर परिषद (१९४५):

• आफ्रिकन नेत्यांनी स्वातंत्र्याची मागणी तीव्र केली.

आशिया-आफ्रिका परिषद (१९०७):

• आशियाई आणि आफ्रिकी देशांनी एकत्र येऊन वसाहतवादाविरोधी भूमिका घेतली.

६. निर्वसाहतीकरणाचे परिणाम

स्वातंत्र्याची लाट: १९४५-१९७५ दरम्यान ५० हून अधिक देशांनी स्वातंत्र्य मिळवले.

राष्ट्रीयत्वाचा उदय: स्थानिक संस्कृती आणि ओळखीला प्रोत्साहन मिळाले.

आंतरराष्ट्रीय समतोल: नवस्वतंत्र देशांनी संयुक्त राष्ट्रसंघात महत्त्वाची भूमिका बजावली.

आर्थिक आव्हाने: स्वातंत्र्यानंतर अनेक देशांना आर्थिक आणि सामाजिक समस्यांना सामोरे जावे लागले.