इतिहास Question Answers Chapter 8 Class 12 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Question Answers For All Chapters – इतिहास Class 12

जागतिक महायुद्धे आणि भारत

स्वाध्याय

प्र.1 (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून पूर्ण विधाने पुन्हा लिहा.
उत्तर: १. ऑस्ट्रियाने सर्बियाविरुद्ध युद्ध पुकारले तेव्हा रशिया देश सर्बियाच्या मदतीला धावून गेला.
२. अमेरिकेने हिरोशिमा या शहरावर पहिला अणुबॉम्ब टाकला.

(ब) पुढील संचामधील ‘ब’ गटातील चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.
उत्तर:

चुकीची जोडी: ४. इटली – लॉर्ड लिनलिथगो
बरोबर जोडी असावी: इटली – बेनिटो मुसोलिनी

प्र.2 ऐतिहासिक ठिकाण, व्यक्ती, घटना यांसंबंधीची नावे लिहा.

१. पहिल्या महायुद्धातील इंग्लंड, फ्रान्स, रशिया या राष्ट्रांचा गट –
उत्तर:- हा गट मित्रराष्ट्र (Allied Powers) म्हणून ओळखला गेला. पहिल्या महायुद्धात (१९१४-१९१८) या राष्ट्रांनी मध्यवर्ती राष्ट्रांविरुद्ध (जर्मनी, ऑस्ट्रिया-हंगेरी, तुर्कस्तान) युद्ध लढले. युद्धानंतर मित्रराष्ट्रांनी व्हर्सायच्या तहाद्वारे जर्मनीवर कठोर अटी लादल्या.

२. पहिल्या महायुद्धातील जर्मनी, ऑस्ट्रिया, तुर्कस्तान, बल्गेरिया या राष्ट्रांचा गट:
उत्तर:- हा गट मध्यवर्ती राष्ट्र (Central Powers) म्हणून ओळखला गेला. या राष्ट्रांनी मित्रराष्ट्रांविरुद्ध पहिल्या महायुद्धात लढा दिला, परंतु युद्धात त्यांचा पराभव झाला.

प्र.3 टीपा लिहा.
१. राष्ट्रसंघ:
उत्तर:- राष्ट्रसंघ ही पहिल्या महायुद्धानंतर (१९२०) जागतिक शांतता आणि सहकार्य प्रस्थापित करण्यासाठी स्थापन झालेली आंतरराष्ट्रीय संघटना होती. अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष वुडरो विल्सन यांनी याची संकल्पना मांडली. तथापि, अमेरिकेने स्वतः राष्ट्रसंघात सहभाग घेतला नाही. इंग्लंड आणि फ्रान्स यांसारख्या साम्राज्यवादी राष्ट्रांचे राष्ट्रसंघावर वर्चस्व होते, तर सोव्हिएट रशिया आणि जर्मनी यांना सुरुवातीला सदस्यत्व नाकारण्यात आले. राष्ट्रसंघाला दुसरे महायुद्ध रोखण्यात अपयश आले.

२. डॉ. कोटणीस:
उत्तर:- डॉ. द्वारकानाथ कोटणीस यांचा जन्म १० ऑक्टोबर १९१० रोजी सोलापूर येथे झाला. दुसऱ्या महायुद्धात (१९३७) जपानने चीनवर आक्रमण केले तेव्हा पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्या आवाहनानुसार डॉ. कोटणीस यांनी जखमी चिनी सैनिकांच्या सेवेसाठी चीनला पाठवण्यात आलेल्या पाच भारतीय डॉक्टरांच्या पथकात सहभाग घेतला. त्यांनी अथक परिश्रमाने चिनी सैनिकांची सेवा केली, परंतु साथीच्या आजाराने ९ डिसेंबर १९४२ रोजी त्यांचे निधन झाले. त्यांच्या स्मरणार्थ सोलापूर येथे स्मारक आहे, तसेच व्ही. शांताराम यांनी ‘डॉ. कोटणीस की अमर कहानी’ हा चित्रपट बनवला.

प्र.4 खालील विधाने सकारण स्पष्ट करा.
१. भारताला दोन्ही महायुद्धांमध्ये सहभागी व्हावे लागले:
उत्तर:- भारत ब्रिटिशांचा वसाहतीक देश असल्याने दोन्ही महायुद्धांमध्ये त्याला सहभागी व्हावे लागले. पहिल्या महायुद्धात (१९१४-१९१८) भारताने ब्रिटिशांना सैनिक, पैसे, अन्नधान्य, कपडे आणि युद्धसामग्री पुरवली. सुमारे ११ लाख भारतीय सैनिकांनी युद्धात भाग घेतला. दुसऱ्या महायुद्धात (१९३९-१९४५) देखील भारताने ब्रिटिशांना सैनिक, अन्नधान्य, युद्धसामग्री आणि आर्थिक मदत पुरवली. जपानच्या आक्रमणामुळे भारताच्या पूर्व सीमेवर युद्धाची परिस्थिती निर्माण झाली, ज्यामुळे भारताचा सहभाग अनिवार्य झाला. भारताला स्वतःच्या स्वातंत्र्याची मागणी असतानाही ब्रिटिशांनी त्यांचा युद्धासाठी वापर केला.

२. इंग्लंडने भारतातून काढता पाय घेण्याचा निर्णय घेतला:
उत्तर:- दुसऱ्या महायुद्धानंतर ब्रिटनची आर्थिक आणि सैनिकी शक्ती मोठ्या प्रमाणात क्षीण झाली. युद्धामुळे झालेल्या जीवित आणि वित्तहानीमुळे ब्रिटनवर प्रचंड दबाव होता. भारतात स्वातंत्र्यलढ्याने जोर धरला होता आणि नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांच्या नेतृत्वाखालील आझाद हिंद फौजेच्या बंडखोरीने ब्रिटिश सैन्यातील भारतीय सैनिकांमध्ये असंतोष वाढला. भारतीय जनतेच्या प्रखर जनआंदोलनामुळे आणि जागतिक स्तरावर वसाहतवादविरोधी लाटेमुळे ब्रिटनला भारतातून काढता पाय घेण्याचा निर्णय घ्यावा लागला. १९४७ मध्ये भारताला स्वातंत्र्य देण्यात आले.

प्र.5 खालील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.
प्र. १. दुसऱ्या महायुद्धाची कारणे:
उत्तर:- व्हर्सायच्या तहाच्या कठोर अटी: पहिल्या महायुद्धानंतर जर्मनीवर लादलेल्या व्हर्सायच्या तहाने जर्मनीची आर्थिक आणि सैनिकी शक्ती कमकुवत केली. यामुळे जर्मनीत असंतोष वाढला आणि हिटलरच्या उदयाला चालना मिळाली.

फॅसिझम आणि नाझीवादाचा उदय: इटलीत मुसोलिनी आणि जर्मनीत हिटलर यांनी आक्रमक राष्ट्रवाद आणि साम्राज्यवादाला प्रोत्साहन दिले. हिटलरने ज्यूंविरुद्ध द्वेषमूलक धोरणे राबवली आणि जर्मनीच्या विस्तारवादी धोरणाला गती दिली.

राष्ट्रसंघाचे अपयश: राष्ट्रसंघाला आंतरराष्ट्रीय शांतता राखण्यात आणि आक्रमक राष्ट्रांना रोखण्यात अपयश आले. जपान, इटली आणि जर्मनी यांनी राष्ट्रसंघाच्या निर्णयांचा अवमान केला.

आर्थिक मंदी: १९२९ च्या जागतिक आर्थिक मंदीमुळे अनेक देशांमध्ये बेरोजगारी आणि गरिबी वाढली, ज्यामुळे फॅसिझम आणि नाझीवादासारख्या विचारसरणींना बळ मिळाले.

जपान आणि जर्मनीचे आक्रमण: जपानने १९३१ मध्ये मांचुरिया आणि १९३७ मध्ये चीनवर आक्रमण केले, तर जर्मनीने १९३८ मध्ये ऑस्ट्रिया आणि १९३९ मध्ये पोलंडवर हल्ला केला, ज्यामुळे दुसरे महायुद्ध सुरू झाले.

प्र. २. भारतीय लोक राष्ट्रवादी चळवळीत मोठ्या संख्येने का सामील झाले?:
उत्तर:- ब्रिटिश शोषणाविरुद्ध असंतोष: ब्रिटिशांनी भारताचे आर्थिक आणि सामाजिक शोषण केले. युद्धकाळात अन्नधान्याची निर्यात वाढल्याने भारतात अन्नटंचाई निर्माण झाली, ज्यामुळे जनतेचा रोष वाढला.

राष्ट्रवादी नेतृत्व: महात्मा गांधी, जवाहरलाल नेहरू, सुभाषचंद्र बोस यांसारख्या नेत्यांनी स्वातंत्र्यलढ्याला दिशा दिली. काँग्रेस आणि इतर संघटनांनी जनजागृती केली.

आझाद हिंद फौजेचा प्रभाव: नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांच्या नेतृत्वाखालील आझाद हिंद फौजेच्या बंडखोरीने भारतीय सैनिक आणि जनतेत स्वातंत्र्याची भावना प्रबळ केली.

जागतिक लोकशाहीचा प्रभाव: जागतिक स्तरावर लोकशाही आणि स्वातंत्र्याच्या चळवळींचा भारतीय राष्ट्रवादावर प्रभाव पडला. भारतीयांना वसाहतवादातून मुक्ती हवी होती.

आर्थिक आणि सामाजिक दबाव: युद्धकाळात करवाढ, महागाई आणि अन्नधान्याची टंचाई यामुळे जनता त्रस्त झाली होती. यामुळे स्वातंत्र्यलढ्यात सहभाग वाढला.