राज्यशास्त्र Notes Chapter 1 Class 12 Rajyashastra Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – राज्यशास्त्र Class 12

१९९१ नंतरचे जग

प्रकरण १: १९९१ नंतरचे जग

१. परिचय

शीतयुद्धाचा अंत (१९४५-१९९१): बर्लिनची भिंत पडली (१९८९), सोव्हिएट रशियाचे विघटन (१९९१), शीतयुद्ध समाप्त.
पूर्व-पश्चिम वाद: अमेरिका व सोव्हिएट रशिया यांच्यातील वर्चस्वाचा संघर्ष संपला.

शीतयुद्धोत्तर काळातील पाच मुख्य परिमाणे:

1. शीतयुद्धाचा अंत व नव्या राष्ट्रांचा उदय
2. एकध्रुवीयतेचा उदय
3. मानवी हक्क व मानवतावादी हस्तक्षेप
4. दहशतवाद
5. बहुध्रुवीयता व प्रादेशिकतावाद

२. शीतयुद्धाचा अंत आणि नव्या राष्ट्रांचा उदय

सोव्हिएट रशियाचे विघटन (१९९१):

• नवीन राष्ट्रे: आर्मेनिया, मॉल्डोव्हा, एस्टोनिया, लाटव्हिया, लिथूआनिया, जॉर्जिया, ॲझरबैजान, ताजिकिस्तान, किरगिझस्तान, बेलारुस, उझबेकिस्तान, तुर्कमेनिस्तान, युक्रेन, कझाकस्तान, रशिया.

पूर्व युरोपातील क्रांती (१९८९): मध्यमवर्गाच्या स्वातंत्र्य व आर्थिक स्थैर्याच्या मागणीमुळे साम्यवादी शासनांविरुद्ध उठाव.
वांशिक राष्ट्रवाद: स्वयंनिर्णयाच्या हक्कावर आधारित स्वतंत्र राष्ट्रांच्या मागण्या.

उदाहरणे:

• चेकोस्लोव्हाकियाचे विभाजन: चेक गणराज्य, स्लाव गणराज्य.
• युगोस्लाव्हियाचे विघटन: क्रोएशिया, स्लोवेनिया, सर्बिया, बोस्निया आणि हर्झेगोविना, उत्तर मेसिडोनिया, माँटेनिग्रो.
• इतर: पूर्व तिमोर (इंडोनेशियापासून), एरिट्रिया (इथियोपियापासून), दक्षिण सुदान (सुदानपासून).

चालू मागण्या: कॅटलोनिया (स्पेन), कोसोवो (सर्बिया), चेचन्या (रशिया).

३. एकध्रुवीय जागतिक व्यवस्थेचा उदय

शीतयुद्धानंतर: द्विध्रुवीयता (अमेरिका-सोव्हिएट रशिया) संपुष्टात, अमेरिकेचे वर्चस्व वाढले.
इराक-कुवेत युद्ध (१९९०):

• इराकने कुवेतवर आक्रमण केले, संयुक्त राष्ट्रांनी दखल घेतली.
• अमेरिकेने बहुराष्ट्रीय सैन्याचे नेतृत्व करून कुवेत मुक्त केले.
• राष्ट्राध्यक्ष जॉर्ज एच. बुश यांनी याला ‘नवीन जागतिक व्यवस्था’ (New World Order) म्हटले.

अमेरिकेचे वर्चस्व:

फ्रान्सिस फुकुयामा: ‘इतिहासाचा अंत’ सिद्धांत, समाजवादी व्यवस्थांचा अंत, उदारमतवादी लोकशाहीचा उदय.
सॉफ्ट पॉवर (जोसेफ नाय): लष्करी बळाऐवजी आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक प्रभाव.

• उदाहरणे: शैक्षणिक देवाणघेवाण, आंतरजाल, अमेरिकन फूड चेन्स (मॅकडोनाल्ड, पिझ्झा हट).

उदारमतवादी लोकशाही वैशिष्ट्ये: सार्वत्रिक मताधिकार, स्वतंत्र निवडणुका, कायद्याचे राज्य, स्पर्धात्मक पक्षीय राजकारण.

४. मानवी हक्क आणि मानवतावादी हस्तक्षेप

वांशिक हिंसाचार: युगोस्लाव्हिया, चेचन्या, पूर्व तिमोर, एरिट्रियामध्ये संघर्ष.
संयुक्त राष्ट्रांचे शांतता रक्षक दल:

• युद्धग्रस्त भागात शांतता प्रस्थापित करते.
• उद्देश: युद्ध थांबवणे, मानवी हक्कांचे संरक्षण, भविष्यातील संघर्ष टाळणे.
• उदाहरणे: कंबोडिया, सोमालिया, युगोस्लाव्हिया येथे हस्तक्षेप.

१९९० चे दशक: मानवतावादी हस्तक्षेपाचा सुवर्णकाळ.

• व्हिएन्ना परिषद (१९९३): १७०+ देशांनी मानवी हक्क संरक्षणाची जबाबदारी स्वीकारली.
• संयुक्त राष्ट्रांचे मानवाधिकार उच्चायुक्त कार्यालय: मानवी हक्क कार्यक्रमांचा समन्वय.
• बिगर-सरकारी संस्था: रेड क्रॉस, मेडिसीन्स सान्स फ्रंटीयर, ऑक्सफॅम यांचे योगदान.

भारताचे योगदान:

• कंबोडिया (UNTAC, १९९२-१९९३): सैन्य व पोलीस पाठवले, निवडणुका, निर्वासितांचे पुनर्वसन.
• सोमालिया (UNOSOM-II, १९९३-१९९४): मानवतावादी मदत, वैद्यकीय सुविधा, पुनर्वसन.

५. दहशतवाद

• ९/११ हल्ला (२००१): न्यूयॉर्क (ट्रेड सेंटर) व वॉशिंग्टन (पेंटागन) येथे अल-कायदा हल्ला.
• दहशतवादाची व्याख्या: हिंसाचाराद्वारे भीती निर्माण करून राजकीय, धार्मिक, वैचारिक उद्दिष्टे साध्य करणे.
• आधुनिक दहशतवाद वैशिष्ट्ये:
  • विशिष्ट भौगोलिक क्षेत्राऐवजी जागतिक धार्मिक ध्येये.
  • उदाहरणे: बाली (२००२), माद्रिद (२००४), लंडन (२००५), मुंबई (२००८).

प्रत्युत्तर:

• जॉर्ज डब्ल्यू. बुश यांनी ‘दहशतवादविरोधी लढाई’ मोहीम.
• अफगाणिस्तान (२००१) व इराक (२००३) युद्धे.

६. बहुध्रुवीयता आणि प्रादेशिकतावाद

एकध्रुवीयतेकडून बहुध्रुवीयता:

• अमेरिकेचे वर्चस्व कमी, चीन, भारत, रशियाचा प्रभाव वाढला.
• चीन: डेंग शाओपिंग यांच्या सुधारणांमुळे आर्थिक प्रगती, ‘वन बेल्ट वन रोड’, चीन-पाकिस्तान कॉरिडॉर.
• रशिया: तेल-वायू क्षेत्रात प्रगती, शांघाय सहकार्य संघटना (SCO) मधील प्रभाव.
• इंडो-पॅसिफिक प्रदेश: भारत, जपान, ASEAN यांचे वाढते महत्त्व.

प्रादेशिकतावाद:

परिभाषा: भौगोलिक, राजकीय, आर्थिक आधारावर देश एकत्र येऊन संघटना तयार करतात.
उदाहरणे:

1. युरोपीय संघ (EU):

• इतिहास: युरोपीय कोळसा व पोलाद समुदाय (१९५१), युरोपीय आर्थिक समुदाय (१९५७), मास्त्रीक्त करार (१९९२).
• युरो: १९ देशांचे अधिकृत चलन (‘युरोझोन’).
• शेंगेन करार (१९८५): अंतर्गत सीमा तपासणी रद्द, मुक्त प्रवास.
• संस्था: युरोपीय आयोग, संसद, परिषद, न्यायालय.
• ब्रेक्झिट (२०२०): ब्रिटनने EU सोडले, राष्ट्रवादाचे प्रतीक.

2. सार्क (SAARC): १९८५ मध्ये स्थापना, ८ सदस्य देश, दक्षिण आशियाई मुक्त व्यापार क्षेत्र (SAFTA).
3. बीम्सटेक (BIMSTEC): १९९७ मध्ये स्थापना, दक्षिण व दक्षिण-पूर्व आशिया जोडणारा दुवा.
4. ब्रिक्स (BRICS): २००९ मध्ये स्थापना, ब्राझील, रशिया, भारत, चीन, दक्षिण आफ्रिका.
5. शांघाय सहकार्य संघटना (SCO): २००१ मध्ये स्थापना, दहशतवादविरुद्ध सहकार्य.
6. जी-२०: १९९९ मध्ये स्थापना, आर्थिक स्थैर्यावर चर्चा.