Notes Chapter 2 समाजशास्त्र Class 12 Samajshastra Maharashtra Board Marathi Medium

भारतीय समाजाचे वर्गीकरण

परिचय

भारतीय समाजाचे वर्गीकरण तीन मुख्य विभागांत केले आहे: आदिम समुदाय, ग्रामीण समुदाय, आणि शहरी समुदाय. या प्रकरणात या तीनही समुदायांचे वैशिष्ट्य, समस्या आणि विकासासाठी केलेले प्रयत्न यांचा अभ्यास केला आहे. भारतीय समाज हा विविधतेने नटलेला असून, भौगोलिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक वैशिष्ट्यांमुळे प्रत्येक समुदायाची स्वतःची ओळख आहे.

१. आदिम समुदाय

आदिम समुदाय म्हणजे भारतातील आदिवासी जमाती. यांना अनुसूचित जमाती असेही म्हणतात. हे समुदाय भारताच्या मध्य, पूर्व आणि ईशान्य भागात आढळतात. त्यांची संस्कृती, भाषा, आणि जीवनपद्धती इतर समुदायांपेक्षा वेगळी आहे.

आदिम समुदायाची वैशिष्ट्ये

1. भौगोलिक अलिप्तता: आदिवासी समुदाय जंगल, डोंगराळ भाग किंवा दुर्गम ठिकाणी राहतात. उदा., वारली (महाराष्ट्र), गोंड (मध्य भारत), नागा (ईशान्य भारत).

2. आर्थिक जीवन: हे लोक अन्न संकलन, शिकार, मासेमारी, स्थलांतरित शेती, आणि हस्तकला (टोपल्या, विणकाम) यांवर अवलंबून असतात. त्यांचे अर्थजीवन पारंपरिक आणि साधे आहे.

3. वैशिष्ट्यपूर्ण संस्कृती आणि भाषा: प्रत्येक जमातीची स्वतःची भाषा, लोकसाहित्य आणि परंपरा असतात. ते प्रादेशिक भाषांचाही वापर करतात.

4. अंतर्विवाही परंपरा: आदिवासी जमाती अंतर्गतच विवाह करतात. बाहेरच्या विवाहांना परवानगी नसते, पण आता बदल होत आहे.

5. साधा समाज: सामाजिक संबंध कौटुंबिक आणि नातेसंबंधांवर आधारित असतात. सामाजिक स्तरबंदी कमी असते.

6. साधा धर्म: आदिवासींच्या धार्मिक श्रद्धा जीवात्मावाद (पूर्वजांचे पूजन), चेतनावाद (निर्जीव वस्तूंवर श्रद्धा), कुलप्रतिकवाद (वृक्ष/प्राण्यांचे पूजन), आणि निसर्गवाद (नदी, सूर्य यांचे पूजन) यांवर आधारित आहेत.

7. प्रशासन व्यवस्था: प्रत्येक जमातीची स्वतःची जमात पंचायत असते. जमात प्रमुख आणि ज्येष्ठांचे मंडळ प्रशासन चालवते.

8. कुल संघटना: रक्ताच्या नात्यांवर आधारित कुल असते, ज्याची सुरुवात वास्तविक किंवा काल्पनिक व्यक्ती/वस्तूपासून होते.

9. समतावादी मूल्ये: आदिवासी समाजात सामाजिक समता असते. जाती किंवा लिंग आधारित भेदभाव कमी असतो.

10. पवित्र वने: आदिवासींच्या जीवनात पवित्र वनांचे महत्त्व आहे. उदा., देवराई (महाराष्ट्र). यामुळे जैवविविधतेचे संरक्षण होते.

आदिम समुदायाच्या समस्या

1. जमीन आणि जंगलापासून विलगता: ब्रिटिश काळापासून आदिवासींच्या जमिनीवर अतिक्रमण झाले. औद्योगिकीकरण आणि धरण बांधणीमुळे त्यांचे विस्थापन झाले.
2. दारिद्र्य आणि कर्जबाजारीपणा: साध्या तंत्रज्ञानामुळे उत्पादन कमी होते, त्यामुळे दारिद्र्य वाढते.
3. कुपोषण: आर्थिक मागासलेपणामुळे आदिवासी मुलांमध्ये कुपोषण आणि बालमृत्यूचे प्रमाण जास्त आहे.
4. निरक्षरता: शाळा लांब असणे, शिक्षणाची भाषा वेगळी असणे यामुळे शिक्षणाचा अभाव आहे.
5. वेठबिगारी: कर्जामुळे काही आदिवासी वेठबिगारीत अडकतात.
6. स्थलांतरित शेती: झूम, खाल्लू, आणि पोडू शेतीमुळे जंगलतोड आणि मातीची धूप होते.

आदिवासींच्या शोषणाची कारणे

1. ब्रिटिशांनी खनिज आणि नैसर्गिक संसाधनांवर ताबा मिळवला.
2. मिशनरींनी धर्मांतराचे प्रयत्न केले, ज्यामुळे अस्मितेचे संकट निर्माण झाले.
3. बाह्य व्यापारी आणि वैद्यकीय व्यावसायिकांचा प्रवेश झाला.
4. औद्योगिक विकास आणि धरण बांधणीमुळे विस्थापन.
5. व्यापार आणि दळणवळणामुळे बाह्य लोकांचा प्रभाव वाढला.

आदिवासी विकासासाठी प्रयत्न

1. पंचशील तत्त्वज्ञान (पंडित जवाहरलाल नेहरू):

• आदिवासींच्या गुणांनुसार विकास.
• वनप्रदेशातील हक्कांचे संरक्षण.
• आदिवासींना प्रशिक्षण आणि गटबांधणी.
• गरजेपुरतेच प्रशासन.
• मानवी जीवनाच्या गुणवत्तेनुसार प्रगती मोजणे.

2. संवैधानिक तरतुदी:

• कलम १४: सर्वांना समान हक्क.
• कलम १५(४): मागास वर्गांसाठी विशेष तरतुदी.
• कलम १६(४): नोकरीत राखीव जागा.
• कलम २४४(१): अनुसूचित क्षेत्रांचे प्रशासन.
• कलम ३३०, ३३२: लोकसभा आणि विधानसभेत राखीव जागा.

3. योजना:

• वसतिगृह आणि शैक्षणिक संकुले.
• शिष्यवृत्ती आणि ग्रंथालये.
• आदिवासी विकास सहकारी मंडळे.

२. ग्रामीण समुदाय

ग्रामीण समुदाय म्हणजे खेड्यांमध्ये राहणारा, शेती आणि पूरक व्यवसायांवर अवलंबून असणारा समाज. भारतात ६८.८४% लोकसंख्या (२०११ जनगणना) ग्रामीण भागात राहते.

ग्रामीण समुदायाची वैशिष्ट्ये

1. ग्राम समुदाय: एकजिनसीपणा आणि ऐक्यभावना असते. स्थानिक गरजांवर विकास आधारित.
2. लहान भूप्रदेश: लोकसंख्येची घनता कमी (सुमारे १००० लोक).
3. कृषी क्षेत्राचे वर्चस्व: शेती, पशुपालन, आणि पूरक व्यवसाय (उदा., कारागिरी) मुख्य.
4. प्राथमिक संबंध: कौटुंबिक आणि सामुदायिक बांधिलकीला महत्त्व.
5. सामाजिक एकजिनसीपणा: विचार, वर्तन, आणि परंपरांमध्ये एकसमानता.
6. कुटुंबाला महत्त्व: एकत्र कुटुंब पद्धती, सामूहिक निर्णय.
7. स्त्रियांचे स्थान: पुरुषप्रधान समाजात स्त्रियांना दुय्यम स्थान.
8. धार्मिक श्रद्धा: गामदेवता, धार्मिक विधी, आणि सणांना महत्त्व.
9. जातिव्यवस्था: परस्परावलंबी बट्टेदारी व्यवस्था. जातींनुसार व्यवसाय ठरतात.

ग्रामीण समुदायाच्या समस्या

1. दारिद्र्य: लघु शेतकरी, शेतमजूर, आणि कारागिरांमध्ये गरीबी.
2. निरक्षरता: शिक्षणाच्या सुविधांचा अभाव, खराब गुणवत्ता.
3. पारंपरिकता आणि अंधश्रद्धा: बदलाला प्रतिकार, दैववादी दृष्टिकोन.
4. जातिव्यवस्थेचा प्रभाव: सामाजिक संबंधांवर जातीचा पगडा.
5. शेतकऱ्यांच्या आत्महत्या: कर्जबाजारीपणा आणि आर्थिक संकट.
6. स्त्रियांचे दुय्यम स्थान: परंपरांमुळे स्त्रियांवर बंधने.
7. जमिनीचे तुकडे: खंडित जमिनीमुळे शेती परवडत नाही.

ग्रामीण विकासाचे प्रयत्न

1. ए. आर. देसाई यांचे निरीक्षण:

• कृषी आधारित अर्थव्यवस्थेचे बाजारपेठ अर्थव्यवस्थेत रूपांतर.
• आधुनिक तंत्रज्ञानाचा प्रभाव.
• जमीनदारांचे निर्मूलन.
• शहरी आणि राष्ट्रीय संस्थांशी संपर्क.

2. योजना:

• प्रधानमंत्री ग्राम सडक योजना.
• महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना (MGNREGS).
• सर्व शिक्षा अभियान (SSA).
• प्रधानमंत्री आवास योजना.
• स्वर्णजयंती ग्राम स्वरोजगार योजना.

३. शहरी समुदाय

शहरी समुदाय म्हणजे शहरे, महानगरे, आणि उपनगरांमध्ये राहणारा समाज. भारतात ३१.१६% लोकसंख्या (२०११ जनगणना) शहरी भागात राहते.

शहरी समुदायाची वैशिष्ट्ये

1. बहुजिनसीपणा: विविध संस्कृती, भाषा, आणि धर्मांचा समावेश.
2. लोकसंख्येची घनता: शहरांमध्ये लोकसंख्येची दाटीवाटी.
3. भिन्न व्यवसाय: विशेषीकृत आणि श्रमविभाजनावर आधारित व्यवसाय (उदा., वैद्यकीय, आयटी).
4. प्राप्त दर्जा: व्यक्तीचा सामाजिक दर्जा गुणवत्ता आणि शिक्षणावर अवलंबून.
5. दुय्यम नातेसंबंध: औपचारिक आणि व्यक्तीकेंद्रित संबंध.
6. बाजारपेठ अर्थव्यवस्था: ई-मार्केटिंग, व्यापार, आणि नफाकेंद्रित व्यवहार.
7. पायाभूत सुविधा: रस्ते, मेट्रो, इंटरनेट, मॉल्स.
8. विभक्त कुटुंब: संयुक्त कुटुंबांचे प्रमाण कमी.
9. वर्गीय जाणीव: पुरोगामी विचार आणि वर्गभेद.
10. श्रमविभाजन: विशेषीकृत आणि परस्परावलंबी व्यवसाय.

शहरी समुदायाच्या समस्या

1. अस्ल्यावस्तू शहरे: अनियोजित विस्तारामुळे सुविधांवर ताण.
2. दाटीवाटी: कमी जागेत जास्त लोकसंख्या.
3. झोपडपट्ट्या: निवासाची कमतरता, उदा., मुंबईत १०% लोकसंख्या झोपडपट्ट्यांत.
4. बेरोजगारी: शिक्षितांमध्येही बेरोजगारी (१५-२५%).
5. भिक्षावृत्ती: दारिद्र्य आणि संघटित भिक्षा टोळ्या.
6. वाहतूक कोंडी: वाहनांच्या संख्येमुळे दळणवळणाची समस्या.
7. पाण्याचा तुटवडा: अपुरा पाणीपुरवठा, विशेषतः उन्हाळ्यात.
8. सांडपाणी आणि कचरा: अपुर्‍या व्यवस्थेमुळे प्रदूषण आणि रोग.
9. गुन्हेगारी: हिंसक आणि आर्थिक गुन्ह्यांचे प्रमाण जास्त.

शहरी विकासाचे प्रयत्न

1. राष्ट्रीय आयोग (१९८८):

• आर्थिक विकासासाठी योग्य नियोजन.
• लोकसंख्येचे संतुलित वाटप.
• लहान शहरांमध्ये रोजगार निर्मिती.
• उत्तम सेवांची तरतूद.

2. योजना:

• स्मार्ट सिटी मिशन.
• अटल मिशन फॉर रेज्युव्हेनेशन अँड अर्बन ट्रान्सफॉर्मेशन (अमृत).
• प्रधानमंत्री आवास योजना.
• जवाहरलाल नेहरू नॅशनल अर्बन रिनोव्हल मिशन (JNNURM).
• स्वच्छ भारत मिशन.

सारांश

• आदिम समुदाय: पारंपरिक, भौगोलिक अलिप्तता, साधी जीवनशैली, पण शोषण आणि मागासलेपणाच्या समस्या.
• ग्रामीण समुदाय: शेतीप्रधान, एकजिनसी, पण दारिद्र्य, निरक्षरता आणि जातिव्यवस्थेच्या समस्या.
• शहरी समुदाय: बहुजिनसी, आधुनिक, पण दाटीवाटी, झोपडपट्ट्या आणि गुन्हेगारीच्या समस्या.
• विकासाचे प्रयत्न: सरकारने आदिवासी, ग्रामीण आणि शहरी विकासासाठी अनेक योजना राबवल्या, पण काही समस्या अजूनही कायम आहेत.