Question Answers समाजशास्त्र Chapter 1 Class 12 Samajshastra Maharashtra Board Marathi Medium

भारतीय समाजाचा परिचय – Solutions

स्वाध्याय

 प्रश्न १

(अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून खालील विधाने पूर्ण करा.

1. दीक्षा घेऊन बौद्ध विहारांमध्ये राहणाऱ्या पुरुषांना भिक्खू म्हणत असत. (भिक्खू, भिक्खुणी, ऋषी)

2. ‘स्पेशल मॅरेज अ‍ॅक्ट ‘ १९५४ या वर्षी पारित करण्यात आला.(१९५०, १९५२, १९५४)

(ब) पुढील प्रत्येक गटातील चुकीची जोडी ओळखा व दुरुस्त करून लिहा.

1. चुकीची जोडी: iii) सेंट थॉमस – शीख धर्म दुरुस्ती: iii) सेंट थॉमस – ख्रिश्चन धर्म

(क) प्रत्येक विधान वाचा आणि चौकटीत दिलेल्या योग्य संज्ञा ओळखून लिहा.

1. राजा राममोहन रॉय यांनी स्थापन केलेली संघटना: ब्राह्मो समाज

2. भारतीय संविधानाच्या मसुदा समितीचे अध्यक्ष: डॉ. बी. आर. आंबेडकर

(ड) अधोरेखित शब्दाच्या जागी अचूक शब्द लिहून विधाने पूर्ण करा.

1. मध्ययुगीन काळात मदरसा या धार्मिक स्वरूपाच्या संस्थांमध्ये प्राथमिक शिक्षण दिले जाई.

2.सत्यशोधक समाज स्थापन करण्यात ज्योतिबा फुले यांचा पुढाकार होता.

प्रश्न २: टीपा लिहा.

(१) पूर्व वैदिक काळातील शिक्षणव्यवस्था

• वेदाध्ययनावर भर: पूर्व वैदिक काळात शिक्षण वेद आणि वेदांगांवर केंद्रित होते.
• गुरुकुल पद्धती: विद्यार्थी गुरूच्या घरी राहून शिक्षण घेत.
• स्त्रियांना शिक्षणाची मुभा: स्त्रियांना उपनयन संस्कार आणि वेदाध्ययनाचा अधिकार होता.
• ब्रह्मवादिनी आणि सद्यवधू: काही स्त्रिया वेदविद्येत पारंगत (ब्रह्मवादिनी) होत्या, तर काही लग्नानंतर सासरी जात (सद्यवधू).
• सामाजिक सभांमध्ये सहभाग: शिक्षण समाजोपयोगी होते, आणि विद्यार्थ्यांना विदथ सभांमध्ये सहभागी होता येत असे.

(२) मध्ययुगीन काळातील भारतीय स्त्रियांचे सामाजिक स्थान

• पितृप्रधान समाज: समाज पितृप्रधान होता, स्त्रियांना गौण स्थान होते.
• शिक्षणावर मर्यादा: स्त्रियांना वेदाध्ययनाचा अधिकार नव्हता, शिक्षण धार्मिक स्तोत्रांपुरते मर्यादित होते.
• बालविवाह प्रथा: बालविवाह सामान्य होते, आणि विवाह हा एकमेव संस्कार मानला जाई.
• सतीप्रथा आणि हुंडा: सतीप्रथा आणि हुंडाप्रथा यांचा उदय झाला.
• जैन धर्मातील स्थान: जैन धर्मात स्त्रियांना निर्वाणप्राप्तीचा अधिकार होता, परंतु साध्वींसाठी वेगळे नियम होते.

प्रश्न ३: फरक स्पष्ट करा.

(१) पूर्व वैदिक काळातील आणि उत्तर वैदिक काळातील स्त्रियांची सामाजिक स्थिती

(२) प्राचीन काळातील आणि वसाहतींच्या काळातील भारतीय शिक्षणपद्धती

 प्रश्न ४: खाली दिलेल्या संकल्पना उदाहरणासह स्पष्ट करा.

(१) वर्ण

• संकल्पना: वर्ण हा वैदिक काळातील समाजरचनेचा आधार होता, जो व्यवसायावर आधारित होता आणि लवचीक होता.
• वर्णांचे प्रकार: ब्राह्मण (पुरोहित, शिक्षक), क्षत्रिय (योद्धे, राज्यकर्ते), वैश्य (व्यापारी, शेतकरी), शुद्र (सेवाकाम).
• उदाहरण: ब्राह्मण वेदांचे अध्यापन करत, तर वैश्य व्यापार आणि शेती करत.

(२) सामाजिक कायदे

• संकल्पना: सामाजिक कायदे हे समाजातील अन्याय, शोषण दूर करण्यासाठी आणि सामाजिक सुधारणांसाठी बनवले गेले.
• उदाहरण: ‘स्पेशल मॅरेज अ‍ॅक्ट १९५४’ अंतर्जातीय विवाहांना मान्यता देतो, तर ‘सतीप्रथा बंदी कायदा १८२९’ सतीप्रथेवर बंदी घालतो.

प्रश्न ५ (अ) पुढील संकल्पना चित्र पूर्ण करा.

उत्तर:-

1. लोकशाही प्रणाली

2. संविधानावर आधारित शासन

3. स्वतंत्र न्यायव्यवस्था

4. स्वतंत्र आणि पारदर्शक निवडणूक प्रक्रिया.

(ब) खालील विधान चूक की बरोबर हे सांगून सकारण स्पष्ट करा.

1. वसाहतवाद्यांच्या कायद्यांचा भारतीय समाजावर लक्षणीय प्रभाव पडला.

• बरोबर.
• कारण: ब्रिटिशांनी लागू केलेल्या कायद्यांमुळे (उदा., सतीप्रथा बंदी, विधवापुनर्विवाह कायदा) सामाजिक सुधारणा झाल्या, आणि प्रशासनात लोकशाही मूल्ये रुजली.

2.बौद्ध धर्म हा भारत व भारताबाहेरील अनेक भागांमध्ये पसरला गेला.

• बरोबर.
• कारण: सम्राट अशोकाच्या आश्रयामुळे बौद्ध धर्माचा प्रसार तिबेट, श्रीलंका, चीन, म्यानमार येथे झाला, आणि भिक्खूसंघ स्थापन झाले.

प्रश्न ६: आपले मत नोंदवा.

(१) जैन आणि बौद्ध धर्मांमुळे लोकांमध्ये आशा निर्माण झाली.

• मत: जैन आणि बौद्ध धर्मांनी सामाजिक समता आणि अहिंसेच्या तत्त्वांमुळे लोकांमध्ये आशा निर्माण केली.
• स्पष्टीकरण: या धर्मांनी जातिव्यवस्थेच्या कठोर बंधनांना विरोध केला आणि सर्वांना मोक्षप्राप्तीचा मार्ग खुला केला, ज्यामुळे सामान्य लोकांना सामाजिक सुधारणांचा विश्वास मिळाला.

(२) समाजसुधारणेच्या चळवळी २१ व्या शतकातही सुरू आहेत.

• मत: समाजसुधारणेच्या चळवळी आजही सुरू आहेत.
• स्पष्टीकरण: लिंग समानता, शिक्षणाचा प्रसार, आणि सामाजिक अन्यायाविरुद्ध लढणाऱ्या चळवळी (उदा, शिक्षण हक्क मोहीम) २१व्या शतकातही सक्रिय आहेत.

प्रश्न ७: पुढील प्रश्नाचे उत्तर सविस्तर लिहा. (कमीत-कमी १५०-२०० शब्द)

पुढील मुद्यांच्या आधारे आजचा भारतीय समाज कसा बदलत गेला आहे याची उदाहरणासह चर्चा करा.

(i) इंग्रजी भाषा हे शिक्षणाचे माध्यम

(ii) मतदानासाठी असलेली वयोमर्यादा कमी होणे

(iii) सामाजिक कायदे

(iv) वाहतूक आणि संपर्क (दळणवळण)

उत्तर: आजचा भारतीय समाज अनेक ऐतिहासिक आणि आधुनिक घटकांमुळे बदलत गेला आहे.

(i) इंग्रजी भाषा हे शिक्षणाचे माध्यम

स्वातंत्र्योत्तर काळात इंग्रजी भाषेला शिक्षणाचे प्रमुख माध्यम म्हणून मान्यता मिळाली. यामुळे आधुनिक शिक्षण प्रणालीला चालना मिळाली आणि जागतिक स्तरावर भारताची स्पर्धात्मकता वाढली. उदाहरणार्थ, १९५७ मध्ये मुंबई, कोलकाता आणि चेन्नई येथे स्थापन झालेल्या विद्यापीठांनी इंग्रजीतून उच्च शिक्षणाला प्रोत्साहन दिले. यामुळे आयआयटी आणि आयआयएम सारख्या संस्था उदयाला आल्या, ज्यांनी अभियांत्रिकी आणि व्यवस्थापन क्षेत्रात कुशल मनुष्यबळ तयार केले. इंग्रजी शिक्षणामुळे बुद्धिवादी वर्ग उदयाला आला, ज्याने सामाजिक सुधारणा आणि राष्ट्रवादाच्या चळवळींना बळ दिले. मात्र, यामुळे स्थानिक भाषांमधील शिक्षणाला मर्यादा आल्या आणि शहरी-ग्रामीण असा शैक्षणिक भेदही निर्माण झाला.

(ii) मतदानासाठी असलेली वयोमर्यादा कमी होणे

भारतीय संविधानाने १८ वर्षांवरील प्रत्येक नागरिकाला मतदानाचा हक्क दिला, ज्यामुळे लोकशाही अधिक समावेशक बनली. १९८९ मध्ये ६१व्या घटनादुरुस्तीने मतदानाची वयोमर्यादा २१ वरून १८ वर्षांवर आणली. यामुळे तरुणांना राजकीय प्रक्रियेत सहभागी होण्याची संधी मिळाली. उदाहरणार्थ, १९९० च्या दशकात तरुण मतदारांनी निवडणुकांमध्ये मोठ्या प्रमाणात भाग घेतला, ज्यामुळे राजकीय पक्षांना तरुणांच्या मुद्द्यांकडे लक्ष द्यावे लागले. यामुळे शिक्षण, रोजगार आणि तंत्रज्ञान यासारख्या विषयांना राजकीय चर्चेत स्थान मिळाले, ज्याने समाजात नवीन जागरूकता निर्माण झाली.

(iii) सामाजिक कायदे

स्वातंत्र्योत्तर काळात सामाजिक सुधारणांसाठी अनेक कायदे लागू करण्यात आले, ज्यांनी समाजातील असमानता आणि अन्याय कमी करण्यास मदत केली. उदाहरणार्थ, १९५४ चा स्पेशल मॅरेज अ‍ॅक्ट याने आंतरजातीय आणि आंतरधर्मीय विवाहांना कायदेशीर मान्यता दिली, ज्यामुळे सामाजिक एकता वाढली. तसेच, हिंदू मॅरेज अ‍ॅक्ट, १९५५ याने महिलांना घटस्फोट आणि संपत्तीवर अधिकार दिले. २०१९ मध्ये कलम ३७० रद्द करणे हा जम्मू आणि काश्मीरमधील सामाजिक-राजकीय एकीकरणासाठी महत्त्वाचा निर्णय होता. या कायद्यांमुळे समाजातील दुर्बल घटकांना संरक्षण मिळाले आणि समानतेचे तत्त्व रुजले.

(iv) वाहतूक आणि संपर्क (दळणवळण)

स्वातंत्र्योत्तर काळात वाहतूक आणि दळणवळण क्षेत्रात प्रचंड प्रगती झाली. १८६९ मध्ये सुएझ कालव्यासारख्या सुधारणांनी व्यापाराला चालना दिली, तर स्वातंत्र्यानंतर रेल्वे आणि रस्त्यांचे जाळे विस्तारले. उदाहरणार्थ, भारतीय रेल्वे ने देशाच्या कानाकोपऱ्यांना जोडले, ज्यामुळे सामाजिक आणि आर्थिक गतिशीलता वाढली. इंटरनेट आणि मोबाइल तंत्रज्ञानाच्या प्रसाराने माहितीच्या देवाणघेवाणीला गती मिळाली. डिजिटल इंडिया मोहिमेने ग्रामीण भागातही इंटरनेट सुविधा उपलब्ध करून सामाजिक समावेशकता वाढवली. यामुळे शिक्षण, आरोग्य आणि व्यवसायाच्या नवीन संधी खुल्या झाल्या.