भारतीय समाजाचे वर्गीकरण– Solutions
स्वाध्याय
प्रश्न १
(अ) दिलेल्या पर्यायापैकी योग्य पर्याय निवडून खालील विधानांचे पूर्ण करा.
1. शहरी समाजामध्ये दुय्यम प्रकारचे नातेसंबंध महत्त्वाचे असतात. (पर्याय: ग्रामीण, आदिवासी, शहरी)
2.५५ % पेक्षा जास्त आदिवासी लोकसंख्या भारताच्या मध्य भागात आढळते. (पर्याय: पश्चिम, मध्य, दक्षिण)
(ब) पुढील प्रत्येक गटातील चुकीची जोडी ओळखा व दुरुस्त करून लिहा.
1. चुकीची जोडी:
iii) शासनाची मिस्तरीय व्यवस्था – एकात्मिक ग्रामीण विकास कार्यक्रम
दुरुस्ती: शासनाची मिस्तरीय व्यवस्था – पंचायत राज व्यवस्था (उर्वरित जोड्या बरोबर आहेत:
i) जमीन मालक – जमीनदार
ii) ग्रामीण विकासासाठी घेतलेला पुढाकार – समुदाय विकास कार्यक्रम
iv) प्राथमिक व्यवसाय – पारंपरिक समाज)
(क) प्रत्येक विधान वाचा आणि चौकटीत दिलेल्या योग्य संज्ञा ओळखून लिहा.
1. आदिवासी समुदायातील पवित्र बोटे – देवराई
2.पांढरपेशी गुन्हेगारीची उदाहरणे – शहरी समाज
(ड) अर्धवट विधानाच्या जागी अचूक शब्द निवडून विधाने पूर्ण करा.
1. शहरी समाजातील व्यक्तीचे स्थान बहुतेक वेळा प्राप्त स्वरूपाचे असते.
2.निर्जीव वस्तूंचे पूजन करण्याच्या पद्धतीला चेतनावाद असे म्हणतात.
प्रश्न २: टीपा लिहा.
1. आदिम समाजाच्या समस्या
- जंगल व जमिनीपासून अलगता: आदिम समाजाची उपजीविका वनप्रदेश आणि जमिनींवर अवलंबून आहे. ब्रिटिश काळापासून जमीनदार, सावकार आणि औद्योगिकीकरणामुळे त्यांच्या जमिनी हस्तांतरित झाल्या.
- दारिद्र्य आणि कर्जबाजारीपणा: आदिम समाजाचे व्यवसाय साध्या तंत्रज्ञानावर आधारित असल्याने उत्पादन कमी होते, ज्यामुळे दारिद्र्य आणि कर्जबाजारीपणा वाढतो.
- कुपोषण: कुपोषणामुळे आदिम समाजातील बालमृत्यूचे प्रमाण अधिक आहे. वैद्यकीय सुविधांचा अभाव हे याचे प्रमुख कारण आहे.
- निरक्षरता: शिक्षणाच्या सुविधा कमी असल्याने आणि मुलांना उपजीविकेसाठी काम करावे लागत असल्याने निरक्षरता वाढते.
- वेठबिगारी: काही भागांत वेठबिगारीची प्रथा अजूनही आढळते, जी गंभीर सामाजिक समस्या आहे.
2.शहरी समाजाची वैशिष्ट्ये
- बहुजिनसीपणा: शहरी समाजात विविध संस्कृती, भाषा आणि धर्मांचे लोक एकत्र राहतात, ज्यामुळे वैविध्य आणि सहिष्णुता दिसते.
- लोकसंख्येची अधिक घनता: शहरांमध्ये कमी जागेत जास्त लोक राहतात, ज्यामुळे दाटीवाटीची समस्या उद्भवते.
- भिन्न भिन्न व्यवसाय: शहरांमध्ये विशेषीकृत व्यवसाय आणि श्रमविभाजन आढळते, जसे की वैद्यकीय, तांत्रिक क्षेत्रे.
- दुय्यम नातेसंबंध: शहरी समाजात नातेसंबंध औपचारिक आणि व्यक्तीकेंद्रित असतात, प्राथमिक नातेसंबंध कमी असतात.
- बाजारपेठ-आधारित अर्थव्यवस्था: शहरी अर्थव्यवस्था नफ्यावर आधारित आहे, जसे की ई-कॉमर्स आणि व्यापार.
प्रश्न ३: फरक स्पष्ट करा.
1. ग्रामीण अर्थव्यवस्था आणि शहरी अर्थव्यवस्था
- ग्रामीण अर्थव्यवस्था: प्रामुख्याने शेती, पशुपालन आणि शेतीपूरक व्यवसायांवर आधारित. वस्तूविनिमय पद्धती आणि पारंपरिक तंत्रज्ञानाचा वापर होतो. उत्पादन कमी आणि स्थानिक गरजांवर केंद्रित.
- शहरी अर्थव्यवस्था: उद्योग, व्यापार, सेवा क्षेत्र आणि आधुनिक तंत्रज्ञानावर आधारित. बाजारपेठ आणि चलन अर्थव्यवस्थेवर जोर, नफा-केंद्रित आणि जागतिक स्तरावर संनाद.
2.आदिम समाज आणि शहरी समाज
- आदिम समाज: भौगोलिक अलिप्तता, पारंपरिक व्यवसाय (जसे की शिकार, अन्न संकलन), साधी सामाजिक रचना, अंतर्विवाही परंपरा आणि निसर्गावर आधारित धर्म.
- शहरी समाज: लोकसंख्येची घनता, बहुजिनसीपणा, विशेषीकृत व्यवसाय, दुय्यम नातेसंबंध, बाजारपेठ-आधारित अर्थव्यवस्था आणि आधुनिक पायाभूत सुविधा.
प्रश्न ४: खाली दिलेल्या संकल्पना उदाहरणासह स्पष्ट करा.
1. शहरी गुन्हेगारी
- संकल्पना: शहरीकरणामुळे वाढलेली लोकसंख्या, दारिद्र्य, बेरोजगारी आणि सामाजिक ताण यांमुळे शहरांमध्ये गुन्हेगारी वाढते. यात हिंसक गुन्हे, आर्थिक फसवणूक, सायबर गुन्हे यांचा समावेश होतो.
- उदाहरण: मुंबईत सायबर फसवणुकीचे गुन्हे, जसे की ऑनलाइन बँकिंग फसवणूक, किंवा दिल्लीत चोरी आणि खुनासारखे हिंसक गुन्हे.
2.आदिवासी कुल
- संकल्पना: आदिवासी समाजात कुल म्हणजे रक्ताच्या नात्यांनी जोडलेली कुटुंबे, ज्यांची सुरुवात वास्तविक किंवा काल्पनिक व्यक्ती किंवा वस्तूपासून झालेली असते. यामुळे सामाजिक एकता आणि नातेसंबंध निर्माण होतात.
- उदाहरण: वारली जमातीतील कुल, जिथे एखाद्या पूर्वज किंवा प्राण्यापासून (जसे की वाघ) वंशाची सुरुवात मानली जाते.
प्रश्न ५ (अ) संकल्पनांची आकृती पूर्ण करा
उत्तर:-
- औद्योगिकीकरण व नागरीकरण :आदिवासी भागांत रस्ते, धरणे, उद्योगधंदे या निमित्ताने बाहेरील लोकांचा प्रवेश झाला.
- धार्मिक धर्मांतर चळवळी :काही मिशनऱ्यांनी आदिवासी समाजात प्रवेश करून त्यांचे धर्मांतर करण्याचा प्रयत्न केला.
- व्यापार व खनिज शोषण :आदिवासी प्रदेशांतील निसर्गसंपत्तीचा वापर करण्यासाठी बाहेरचे व्यापारी आणि उद्योगपती या भागात आले.
- सरकारी योजना आणि शिक्षण :आदिवासी विकासासाठी सरकारी योजना, शाळा, आरोग्य केंद्रे यामुळे बाहेरील समाजाशी संपर्क आला.
(ब) खालील विधान चूक की बरोबर हे सांगून सकारण स्पष्ट करा.
1. शहरी समाजामध्ये गुंतागुंतीचे श्रमविभाजन दिसून येते.
- उत्तर: हे विधान बरोबर आहे.
- स्पष्टीकरण: शहरी समाजात व्यवसायांचे विशेषीकरण आणि श्रमविभाजन हे प्रमुख वैशिष्ट्य आहे. शहरी भागात विविध प्रकारचे व्यवसाय, जसे की वैद्यकीय क्षेत्रातील विशेषज्ञ (स्त्रीरोगतज्ज्ञ, बालरोगतज्ज्ञ, रेडिओलॉजिस्ट इ.), तंत्रज्ञान, व्यापार, आणि सेवा क्षेत्रातील कामे आढळतात. यामुळे प्रत्येक व्यक्तीला त्याच्या कौशल्यानुसार विशिष्ट काम मिळते, जे शहरी अर्थव्यवस्थेच्या जटिल स्वरूपाला पूरक आहे. ग्रामीण समाजात प्रामुख्याने शेती आणि त्याच्याशी संबंधित व्यवसाय असतात, तर शहरी समाजात व्यवसायांचे वैविध्य आणि परस्परावलंबन अधिक दिसून येते. हे गुंतागुंतीचे श्रमविभाजन शहरी समाजाला अधिक गतिमान आणि उत्पादक बनवते.
2.अलिकडील काळामध्ये जातीव्यवस्थेचा पारंपारिक प्रभाव हा बदलत आहे.
- उत्तर: हे विधान बरोबर आहे.
- स्पष्टीकरण: स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर भारतात सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय बदलांमुळे जातीव्यवस्थेचा पारंपारिक प्रभाव कमी होत आहे. शहरीकरण, शिक्षणाचा प्रसार, आणि आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे लोकांच्या विचारसरणीत बदल झाला आहे. ग्रामीण भागातही पंचायतराज व्यवस्था आणि जमीन सुधारणा कायद्यांमुळे जाती आधारित भेदभाव कमी झाले आहेत. तथापि, पूर्णपणे जातीव्यवस्था नाहीशी झालेली नाही; ती अजूनही विवाह, सामाजिक संबंध, आणि काही परंपरांमध्ये दिसून येते. तरीही, आधुनिक काळात जातीचा प्रभाव कमी होत असल्याचे स्पष्ट आहे, विशेषतः शहरी भागात, जिथे व्यक्तीकेंद्रितता आणि गुणवत्तेला अधिक महत्त्व दिले जाते.
प्रश्न ६: आपले मत नोंदवा.
(१) शहरांमध्ये समुदाय ऐक्य भावनेचा अभाव का आहे?
शहरांमध्ये समुदाय ऐक्य भावनेचा अभाव असण्याची अनेक कारणे आहेत. पहिल्यांदा, शहरी समाजात लोकसंख्येची घनता खूप जास्त असते, ज्यामुळे व्यक्तींमधील वैयक्तिक नातेसंबंध कमी होतात आणि दुय्यम नातेसंबंधांना प्राधान्य मिळते. लोक एकमेकांशी औपचारिक आणि व्यावसायिक पातळीवर संवाद साधतात, ज्यामुळे भावनिक बंध कमकुवत होतात. दुसरे, शहरी भागात विविध संस्कृती, धर्म आणि भाषिक गटांचे लोक एकत्र राहतात, ज्यामुळे सांस्कृतिक वैविध्य वाढते, पण एकसमान सामाजिक मूल्यांचा अभाव निर्माण होतो. तिसरे, शहरी जीवनशैली व्यक्तीकेंद्रित आहे, जिथे व्यक्ती स्वतःच्या करिअर, शिक्षण आणि वैयक्तिक यशाला प्राधान्य देतात, ज्यामुळे सामुदायिक सहभाग कमी होतो. चौथे, शहरी भागातील लोकांचे व्यस्त जीवन आणि तंत्रज्ञानावर अवलंबित्व यामुळे प्रत्यक्ष संवाद कमी होतो. उदाहरणार्थ, मुंबईसारख्या शहरात लोक रोजच्या धावपळीत इतके गुंतलेले असतात की त्यांना शेजारी किंवा समुदायाशी जोडले जाण्यासाठी वेळच मिळत नाही. यामुळे समुदाय ऐक्य भावनेचा अभाव निर्माण होतो.
(२) शहरी विकासाची गरज स्पष्ट करा.
शहरी विकासाची गरज आजच्या काळात अत्यंत महत्त्वाची आहे कारण शहरे ही देशाच्या आर्थिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक प्रगतीचे केंद्र आहेत. पहिल्यांदा, शहरीकरणामुळे लोकसंख्येची घनता वाढते, ज्यामुळे निवास, पाणीपुरवठा, वीज, दळणवळण आणि आरोग्यसेवा यांसारख्या पायाभूत सुविधांवर प्रचंड ताण येतो. या समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी शहरी विकास आवश्यक आहे. दुसरे, शहरी भागात उद्योग, व्यापार आणि सेवा क्षेत्रांचा विकास होत असतो, ज्यामुळे रोजगाराच्या संधी वाढतात. परंतु, या संधींचा योग्य वापर करण्यासाठी नियोजित शRbरी विकास आवश्यक आहे. तिसरे, झोपडपट्ट्या, सांडपाणी व्यवस्थापन आणि कचरा विल्हेवाट यांसारख्या समस्यांचे निराकरण करणे शहरी विकासाद्वारे शक्य आहे. उदाहरणार्थ, स्मार्ट सिटी मिशन आणि अमृत प्रकल्प यांसारख्या योजनांमुळे शहरांचा कायापालट होऊ शकतो. चौथे, शहरी विकासामुळे पर्यावरणीय प्रदूषण कमी करणे आणि जीवनाचा दर्जा सुधारणे शक्य होते. शेवटी, शहरी विकासामुळे सामाजिक समावेशकता आणि समान संधी उपलब्ध होऊन देशाच्या सर्वांगीण प्रगतीला चालना मिळते.
प्रश्न ७ पुढील प्रश्नाचे उत्तर सविस्‍तर लिहा. (कमीत-कमी १५०-२०० शब्द)
‘पारंपरिक समाज रूढी, परंपरा आणि श्रद्धांना अनुसरून वागणारा असतो.’ वरील विधान कुटुंब अथवा धर्म व्यवस्थेच्या संदर्भाने उदाहरणे देऊन स्पष्ट करा. पारंपरिक समाजात बदल घडवून आणण्याच्या तीन मार्गांवर चर्चा करा.
उत्तर:-
पारंपरिक समाज रूढी, परंपरा आणि श्रद्धांना अनुसरून वागणारा असतो.
पारंपरिक समाज हा रूढी, परंपरा आणि श्रद्धांवर आधारित असतो. हा समाज प्रामुख्याने आदिम आणि ग्रामीण समाजात दिसून येतो, जिथे सामाजिक जीवन कुटुंब आणि धर्म व्यवस्थेभोवती फिरते. कुटुंब व्यवस्थेच्या संदर्भात, पारंपरिक समाजात एकत्र कुटुंब पद्धतीला महत्त्व आहे. उदाहरणार्थ, ग्रामीण भागात कुटुंबातील सर्व सदस्य एकत्र राहतात आणि निर्णय सामूहिकपणे घेतले जातात. विवाह हे कुटुंबातच ठरवले जाते, आणि बहुतेकदा अंतर्विवाहाला प्राधान्य दिले जाते, जसे की आदिम जमातींमध्ये (उदा. वारली, गोंड). धर्माच्या संदर्भात, पारंपरिक समाजात धार्मिक श्रद्धा आणि रूढी जीवनाला दिशा देतात. उदाहरणार्थ, आदिम जमाती सूर्य, पृथ्वी, आणि वाघोबा यांसारख्या नैसर्गिक शक्तींची पूजा करतात. त्यांच्या धार्मिक विधी, जसे की जीवात्मावाद किंवा निसर्गवाद, त्यांच्या विश्वासांवर आधारित असतात. ग्रामीण भागात गामदेवतेची पूजा आणि धार्मिक उत्सव यांना विशेष महत्त्व आहे.
पारंपरिक समाजात बदल घडवून आणण्याचे तीन मार्ग:
1. शिक्षण आणि जागरूकता: शिक्षण हा बदलाचा सर्वात प्रभावी मार्ग आहे. आदिम आणि ग्रामीण समाजातील निरक्षरता कमी करण्यासाठी शाळा आणि शैक्षणिक संकुले उभारणे गरजेचे आहे. शिक्षणामुळे लोकांचा दृष्टिकोन बदलतो आणि ते आधुनिक विचार स्वीकारतात. उदाहरणार्थ, सर्व शिक्षा अभियानासारख्या योजनांनी ग्रामीण भागात शिक्षणाचा प्रसार केला आहे.
2.आर्थिक विकास: पारंपरिक समाजातील दारिद्र्य आणि कर्जबाजारीपणा कमी करण्यासाठी आर्थिक विकास आवश्यक आहे. ग्रामीण आणि आदिम समाजाला आधुनिक तंत्रज्ञान आणि रोजगाराच्या संधी उपलब्ध करून दिल्यास त्यांची जीवनपद्धती सुधारू शकते. उदाहरणार्थ, महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना (MGNREGS) ग्रामीण भागात रोजगार निर्मिती करते.
3.सामाजिक सुधारणा आणि धोरणे: सरकार आणि स्वयंसेवी संस्थांनी सामाजिक सुधारणांवर लक्ष केंद्रित करणे गरजेचे आहे. आदिवासींच्या हक्कांचे संरक्षण, जमीन सुधारणा कायदे, आणि पंचायतराज व्यवस्था यांसारख्या धोरणांनी पारंपरिक समाजात बदल घडवून आणले आहेत. उदाहरणार्थ, पंडित जवाहरलाल नेहरूंच्या ‘पंचशील’ तत्त्वांनी आदिवासींच्या विकासाला दिशा दिली.
या मार्गांनी पारंपरिक समाजातील रूढी आणि श्रद्धांना आधुनिकतेची जोड देता येईल, ज्यामुळे समाजाचा सर्वांगीण विकास होईल.
Leave a Reply