भूगोल Notes Chapter 5 तापमान Class 6 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – भूगोल Class 6
1. तापमान म्हणजे काय?

• तापमान म्हणजे वस्तू किंवा वातावरणातील उष्णतेचे मापन.
• सूर्यकिरणांमुळे पृथ्वीवरील हवा आणि पृष्ठभाग तापतो.

2. तापमान आणि प्रकाशझोताचा संबंध

• सूर्यकिरण पृथ्वीवर वेगवेगळ्या कोनांत पडतात.
• लंबरूप (90°) किरण – उष्णता जास्त, तापमान जास्त.
• तिरपे (120° किंवा त्याहून अधिक) किरण – उष्णता कमी, तापमान कमी.

3. पृथ्वीवरील तापमानाचे वितरण

• सूर्यकिरणांच्या कोनानुसार तापमान वेगवेगळ्या भागांत वेगवेगळे असते.
• विषुववृत्ताजवळील प्रदेश (0° – 23.5°) – तापमान जास्त (उष्ण कटिबंध).
• समशीतोष्ण प्रदेश (23.5° – 66.5°) – मध्यम तापमान.
• ध्रुवीय प्रदेश (66.5° – 90°) – तापमान कमी, थंड हवामान.

4. समुद्र आणि जमिनीवरील तापमानातील फरक

• जमीन लवकर तापते आणि लवकर थंड होते.
• पाणी उशिरा तापते आणि उशिरा थंड होते.
• समुद्रकिनाऱ्याजवळ तापमान समान असते, पण खंडांतर्गत भागात अधिक फरक दिसतो.

5. हवामानावर परिणाम करणारे घटक

• समुद्रसपाटीपासूनची उंची (उंच ठिकाणी तापमान कमी असते).
• समुद्राची जवळीक (समुद्राजवळ हवामान सम असते).
• ढगांचे आच्छादन आणि वारे (हवेचे तापमान नियंत्रित करतात).
• वनाच्छादन आणि नागरीकरण (वनामुळे तापमान कमी राहते, शहरांमध्ये उष्णता जास्त असते).

6. तापमापन आणि तापमापक

• तापमान मोजण्यासाठी “तापमापक” वापरला जातो.
• तापमापकात पारा (Mercury) किंवा अल्कोहोल (Alcohol) वापरले जाते.
• तापमान सेल्सिअस (°C) किंवा फॅरनहाइट (°F) मध्ये मोजले जाते.

7. तापमानवाढ आणि हवामान बदल

• हरितगृह वायू (CO₂, अर्गॉन, पाण्याची वाफ) वातावरणात उष्णता साठवतात.
• त्यामुळे पृथ्वीचे तापमान हळूहळू वाढत आहे, यालाच जागतिक तापमानवाढ म्हणतात.

8. सागरी प्रवाह आणि तापमान

• महासागरातील गरम आणि थंड पाण्याचे प्रवाह तापमानावर परिणाम करतात.
• उष्ण प्रदेशाकडून थंड प्रदेशाकडे सागरी प्रवाह गेल्यास तिथले तापमान वाढते आणि उलट घडल्यास तापमान कमी होते.
• सागरी प्रवाहामुळे मासेमारी व्यवसायालाही चालना मिळते.

महत्त्वाचे मुद्दे लक्षात ठेवा:

✔ विषुववृत्ताजवळ तापमान जास्त आणि ध्रुवाजवळ कमी असते.

✔ जमीन लवकर तापते आणि लवकर थंड होते, पण पाणी उशिरा तापते आणि उशिरा थंड होते.

✔ हरितगृह वायूंच्या वाढीमुळे पृथ्वीचे तापमान वाढत आहे.

✔ समुद्रकिनाऱ्याजवळ हवामान सम असते, तर खंडांतर्गत भागात दिवस-रात्र तापमानात जास्त फरक असतो.