इतिहास Notes Chapter 9 दक्षिण भारतातील प्राचीन राज्ये Class 6 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 6
1. चेर, पांड्य आणि चोळ राजघराणी

चेर, पांड्य आणि चोळ ही दक्षिण भारतातील प्राचीन राजसत्तेची तीन मोठी घराणी होती.

या राज्यांचा उल्लेख रामायण, महाभारत आणि तमिळ संघम साहित्यात आहे. चेर राज्य:

• केरळमध्ये होते.
• मुझिरीस हे महत्त्वाचे बंदर होते.
• येथून मसाले, मोती आणि मौल्यवान दगड रोम आणि पश्चिम देशांना निर्यात होत असत.

पांड्य राज्य:

• तमिळनाडूमध्ये होते.
• मदुराई ही त्यांची राजधानी होती.
• मोत्यांसाठी हे राज्य प्रसिद्ध होते.

चोळ राज्य:

• तमिळनाडूमधील तिरुचिरापल्ली परिसरात होते.
• पुढे चोळ साम्राज्य समुद्रसत्तेचे प्रमुख केंद्र बनले.

2. सातवाहन राजघराणे

• मौर्य साम्राज्याच्या ऱ्हासानंतर महाराष्ट्र, आंध्र प्रदेश आणि कर्नाटकातील काही राजांनी स्वतंत्र राज्ये स्थापन केली.
• त्यातील सर्वात महत्त्वाचे सातवाहन राजघराणे होते.
• संस्थापक: राजा सिमुक
• राजधानी: प्रतिष्ठान (आजचे पैठण, महाराष्ट्र).

गौतमीपुत्र सातकर्णी

• सातवाहन घराण्यातील सर्वात प्रसिद्ध राजा.
• शक राजा नहपान याचा पराभव केला.
• त्याला “त्रिसमुद्रतोयपीतवाहन” असे म्हटले जाते, कारण त्याचे राज्य तीन समुद्रांपर्यंत पसरले होते.
• त्याच्या साम्राज्याचा विस्तार नर्मदा नदीपासून तुंगभद्रा नदीपर्यंत होता.

सातवाहन काळातील व्यापार आणि संस्कृती

• महत्त्वाची व्यापारी ठिकाणे: पैठण, तेर, कोल्हापूर आणि जुन्नर.
• सातवाहन काळात भारतीय मालाची निर्यात रोमपर्यंत होत असे.
• सातवाहन नाण्यांवर जहाजांच्या प्रतिमा दिसतात, यावरून तो काळ व्यापारासाठी प्रसिद्ध होता.
• अजिंठा, नाशिक, कार्ले, भाजे, कान्हेरी आणि जुन्नर येथील लेणी सातवाहन काळात कोरली गेली.
• सातवाहन राजा हाल याने ‘गाथासप्तशती’ हा प्राकृत भाषेतील ग्रंथ लिहिला.

3. वाकाटक राजघराणे

• सातवाहन साम्राज्यानंतर वाकाटक राजघराण्याचा उदय झाला.
• संस्थापक: विंध्यशक्ती
• पुढे त्याचा मुलगा प्रवरसेन राजा झाला.
• वाकाटक घराण्याचे दोन प्रमुख भाग होते –
  1. नंदीवर्धन शाखा (नागपूरजवळ)
  2. वत्सगुल्म शाखा (आजचे वाशिम, महाराष्ट्र)

वाकाटक काळातील संस्कृती आणि कला

• अजिंठा लेण्यांतील 16 क्रमांकाची लेणी मंत्री वराहदेव याने कोरवून घेतली.
• राजा दुसरा प्रवरसेन याने ‘सेतुबंध’ नावाचा ग्रंथ लिहिला.
• कालिदासाचे ‘मेघदूत’ हे काव्य वाकाटक काळात प्रसिद्ध झाले.

4. चालुक्य राजघराणे

• चालुक्य राजांनी दक्षिण भारतात वाकाटक, कदंब आणि कलचुरी सत्तांवर वर्चस्व प्रस्थापित केले.
• संस्थापक: पहिला पुलकेशी
• राजधानी: वातापी (आजचे बदामी, कर्नाटक).
• दुसरा पुलकेशी हा हर्षवर्धनाचा पराभव करणारा राजा होता.
• चालुक्य काळात बदामी, ऐहोळे आणि पट्टदकल येथे सुंदर मंदिरे बांधली गेली.

5. पल्लव राजघराणे

• दक्षिण भारतातील एक महत्त्वाचे राजघराणे.
• राजधानी: कांचीपुरम (तमिळनाडू).
• महेंद्रवर्मन:
  • कर्तबगार राजा व नाटककार.
  • त्याने पल्लव साम्राज्याचा विस्तार केला.
• नरसिंहवर्मन:
  • त्याने चालुक्य राजा दुसरा पुलकेशी याचे आक्रमण परतवले.
  • महाबलीपुरम येथे रथमंदिरे कोरवली.
  • पल्लव राज्याचे आरमार (नौदल) मजबूत होते.
  • युआन श्वांग या चिनी प्रवाशाने कांचीपुरमला भेट दिली होती.

6. राष्ट्रकूट राजघराणे

• संस्थापक: दंतिदुर्ग
• सत्ता महाराष्ट्रात स्थापन केली.
• कृष्णराज पहिला याने वेरूळ येथील कैलास मंदिर खोदवून काढले.
• राष्ट्रकूट साम्राज्याची सत्ता विंध्य पर्वतापासून कन्याकुमारीपर्यंत पसरली होती.

विशेष माहिती

1. मुझिरीस बंदर: चेर राज्यातील महत्त्वाचे बंदर, जिथून मसाले आणि मोती निर्यात केले जात.
2. नाणेघाट: सातवाहन काळातील घाट, जो देश-कोकण व्यापारासाठी वापरला जात असे.
3. प्रयागप्रशस्ति: समुद्रगुप्ताच्या विजयांचे वर्णन करणारा लेख.
4. फाहियान: दुसऱ्या चंद्रगुप्ताच्या काळात भारतात आलेला चिनी प्रवासी.
5. युआन श्वांग: हर्षवर्धनाच्या काळात आलेला बौद्ध भिक्खू, ज्याने कांचीपुरमला भेट दिली.
6. गाथासप्तशती: सातवाहन राजा हाल याने लिहिलेला प्राकृत भाषेतील ग्रंथ.
7. अजिंठा लेणी: वाकाटक काळात चित्रांनी सुशोभित करण्यात आली.
8. कैलास मंदिर: राष्ट्रकूट काळात खोदले गेलेले प्रसिद्ध मंदिर.