Question Answers For All Chapters – नागरिकशास्त्र Class 6
१. एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(१) जिल्हा प्रशासनाचा प्रमुख कोण असतो?

उत्तर: जिल्हाधिकारी हा जिल्हा प्रशासनाचा प्रमुख असतो.

(२) तहसीलदारावर कोणती जबाबदारी असते?

उत्तर: तहसीलदार तालुक्यात कायदा-सुव्यवस्था राखतो आणि तंटे सोडवतो.

(३) न्यायव्यवस्थेच्या शिरोभागी कोणते न्यायालय असते?

उत्तर: भारताच्या न्यायव्यवस्थेच्या शिरोभागी सर्वोच्च न्यायालय असते.

(४) कोणकोणत्या आपत्तींची पूर्वसूचना आपल्याला मिळू शकते?

उत्तर: पूर, चक्रीवादळ, गारपीट आणि भूकंप यांसारख्या नैसर्गिक आपत्तींची पूर्वसूचना मिळू शकते.

२. जोड्या जुळवा.

उत्तर:

(अ) जिल्हाधिकारी – (१) कायदा व सुव्यवस्था राखणे

(आ) जिल्हा न्यायालय – (२) तंटे सोडवणे

(इ) तहसीलदार – (३) तालुका दंडाधिकारी

३. खालील मुद्‌द्यांवर चर्चा करा.

(१) आपत्ती व्यवस्थापन

उत्तर: आपत्ती व्यवस्थापन म्हणजे नैसर्गिक किंवा मानवनिर्मित संकटांवर वेळीच नियंत्रण ठेवण्यासाठी प्रशासनाने आखलेली योजना. यात पूर, भूकंप, आग, वादळ यांसारख्या संकटांना सामोरे जाण्यासाठी मदतकार्य केले जाते.

(२) जिल्हाधिकाऱ्यांची कामे

उत्तर: जिल्हाधिकारी जिल्ह्यात कायदा-सुव्यवस्था राखतो, शेतसारा गोळा करतो, निवडणुकांचे आयोजन करतो आणि आपत्ती व्यवस्थापनाचे काम पाहतो.

४. तुम्हांला यांपैकी कोण व्हावेसे वाटते व का ते सांगा?

(१) जिल्हाधिकारी

उत्तर: मला जिल्हाधिकारी व्हायला आवडेल कारण तो संपूर्ण जिल्ह्याचा कारभार पाहतो आणि जनतेसाठी अनेक विकास योजना राबवतो.

(२) जिल्हा पोलीस प्रमुख

उत्तर: मला जिल्हा पोलीस प्रमुख व्हावेसे वाटते कारण तो गुन्हेगारी रोखतो, कायदा-सुव्यवस्था राखतो आणि नागरिकांना सुरक्षिततेची हमी देतो.

(३) न्यायाधीशउत्तर:

उत्तर: मला न्यायाधीश व्हावेसे वाटते कारण तो न्यायदान करतो आणि लोकांना त्यांच्या हक्कांसाठी न्याय मिळवून देतो.

५. उपक्रम (करून पाहा).

(१) आपल्या नजीकच्या पोलीस ठाण्यास भेट देऊन तेथील कामकाजाविषयी माहिती मिळवा.

विद्यार्थी त्यांच्या शिक्षकांसोबत पोलीस ठाण्याला भेट देऊ शकतात आणि तिथे गुन्हे नोंदणी, तपास प्रक्रिया आणि नागरिकांच्या सुरक्षेसाठी घेतलेली पावले यांची माहिती घेऊ शकतात.

(२) विविध आपत्ती, त्याविषयी घ्यायची खबरदारी व महत्त्वाचे दूरध्वनी यांचा तक्ता तयार करून वर्गाच्या दर्शनी भागात लावा.

उदाहरण –

• आपत्ती: पूर – उंच ठिकाणी जा, सुरक्षित रहा.
• आपत्ती: आग – अग्निशमन दलाला त्वरित संपर्क करा.
• आपत्ती: भूकंप – उघड्या जागेत जावे, सुरक्षित स्थळी थांबावे.

(३) नववर्षानिमित्त जिल्हाधिकारी, जिल्हा पोलीस प्रमुख, जिल्हा मुख्य न्यायाधीश यांना शुभेच्छापत्र पाठवा.

विद्यार्थ्यांनी स्वच्छ हस्ताक्षरात शुभेच्छापत्र तयार करून संबंधित अधिकाऱ्यांना पाठवावे.

Imp Questions For All Chapters – नागरिकशास्त्र Class 6
1. जिल्हा प्रशासन म्हणजे काय?

उत्तर: जिल्ह्यातील कायदा-सुव्यवस्था, निवडणुका, न्याय आणि विकासकामे पाहणारी यंत्रणा म्हणजे जिल्हा प्रशासन.

2. जिल्हाधिकारी कोण असतो?

उत्तर: जिल्ह्याचा मुख्य प्रशासकीय अधिकारी, ज्याची नेमणूक राज्यशासन करते.

3. जिल्हाधिकाऱ्याच्या प्रमुख जबाबदाऱ्या कोणत्या आहेत?

उत्तर: कायदा-सुव्यवस्था राखणे, निवडणुका पार पाडणे, शेतसारा गोळा करणे, आपत्ती व्यवस्थापन करणे.

4. तालुक्याच्या प्रशासनाचा प्रमुख कोण असतो?

उत्तर: तहसीलदार.

5. जिल्हा पोलीस प्रमुख कोण असतो?

उत्तर: जिल्ह्यातील कायदा-सुव्यवस्था राखणारा पोलीस अधिकारी, ज्याला पोलीस अधीक्षक म्हणतात.

6. शहरातील कायदा-सुव्यवस्थेसाठी कोण जबाबदार असतो?

उत्तर: पोलीस आयुक्त.

7. जिल्हा न्यायालय कोणत्या स्तरावर कार्य करते?

उत्तर: जिल्ह्यातील तंटे सोडवण्यासाठी जिल्हा न्यायालय कार्य करते.

8. न्यायव्यवस्थेच्या शिरोभागी कोणते न्यायालय असते?

उत्तर: सर्वोच्च न्यायालय.

9. आपत्ती व्यवस्थापन का आवश्यक असते?

उत्तर: नैसर्गिक आणि मानवसৃষ্ট संकटांवर वेळीच उपाय करण्यासाठी.

10. आपत्ती व्यवस्थापनात कोणत्या आपत्तींचा समावेश होतो?

उत्तर: पूर, वादळ, भूकंप, आग, साथीचे रोग, दंगली.

11. ‘लखीना पॅटर्न’ म्हणजे काय?

उत्तर: प्रशासन अधिक कार्यक्षम करण्यासाठी सुरू केलेली योजना.

12. ‘झिरो पेन्डन्सी’ म्हणजे काय?

उत्तर: प्रशासकीय कामात कोणताही विलंब न होण्यासाठी तयार केलेली योजना.

13. जिल्हाधिकाऱ्याच्या कायदा-सुव्यवस्थेशी संबंधित जबाबदाऱ्या कोणत्या आहेत?

उत्तर: जिल्हाधिकारी जिल्ह्यात शांतता राखतो, सभाबंदी-संचारबंदी लागू करतो आणि कायद्याची अंमलबजावणी करतो.

14. जिल्हा पोलीस प्रमुखाची जबाबदारी कोणती असते?

उत्तर: जिल्ह्यात कायदा-सुव्यवस्था राखणे, गुन्हेगारी रोखणे आणि पोलीस दलाचे नियोजन करणे.

15. जिल्हा न्यायालयाची भूमिका काय असते?

उत्तर: जिल्ह्यातील तंटे सोडवणे, न्यायनिवाडा करणे आणि खटल्यांवर अंतिम निर्णय घेणे.

16. आपत्ती व्यवस्थापन कसे केले जाते?

उत्तर: प्रशासन पूर्वतयारी करून उपाययोजना आखते आणि आपत्तीच्या वेळी मदतकार्य करते.

17. प्रशासकीय सुधारणा करण्यासाठी महाराष्ट्रात कोणते पॅटर्न वापरण्यात आले?

उत्तर: लखीना पॅटर्न (एक खिडकी योजना), दळवी पॅटर्न (झिरो पेन्डन्सी), चहांदे पॅटर्न (ग्रामस्थ दिन).

18. नागरिकांनी आपत्तीच्या वेळी काय काळजी घ्यावी?

उत्तर: आवश्यक दूरध्वनी क्रमांक जवळ ठेवावेत, प्रशासनाच्या सूचनांचे पालन करावे आणि सुरक्षित ठिकाणी राहावे.

Notes For All Chapters – नागरिकशास्त्र Class 6
१. जिल्हा प्रशासन म्हणजे काय?

• जिल्ह्यातील सर्व व्यवहार सुरळीत चालावेत म्हणून शासन जिल्हा प्रशासन चालवते.
• जिल्हाधिकारी, जिल्हा पोलीस प्रमुख आणि जिल्हा न्यायालय हे जिल्हा प्रशासनाचे महत्त्वाचे घटक आहेत.
• जिल्हा प्रशासन कायदा-सुव्यवस्था, न्यायदान, निवडणुका, शेती, आणि आपत्ती व्यवस्थापन यांसाठी जबाबदार असते.

२. जिल्हाधिकारी – जिल्ह्याचा प्रशासकीय प्रमुख

जिल्हाधिकारी म्हणजे कोण?

• जिल्ह्याचा मुख्य प्रशासकीय अधिकारी असतो.
• त्याची नेमणूक राज्यशासन करते.

जिल्हाधिकाऱ्याची प्रमुख कामे –

तालुकास्तरावर तहसीलदार असतो, जो जिल्हाधिकाऱ्याला मदत करतो.

३. जिल्हा पोलीस प्रमुख – कायदा व सुव्यवस्था राखणारा अधिकारी

जिल्हा पोलीस प्रमुख म्हणजे कोण?

• जिल्ह्यातील प्रमुख पोलीस अधिकारी.
• त्याला पोलीस अधीक्षक (Superintendent of Police – SP) असे म्हणतात.

मुख्य जबाबदाऱ्या –

✅ गुन्हेगारी रोखणे व तपास करणे.

✅ कायदा व सुव्यवस्था राखणे.

✅ मोठ्या गर्दीच्या ठिकाणी सुरक्षेची व्यवस्था करणे.

✅ आपत्तीच्या वेळी मदतकार्य करणे.

शहरात शांतता राखण्याची जबाबदारी पोलीस आयुक्तावर असते.

४. जिल्हा न्यायालय – न्यायदान करणारी संस्था

जिल्हा न्यायालय म्हणजे काय?

• जिल्ह्यातील सर्व तंट्यांवर न्यायनिवाडा करणारी संस्था म्हणजे जिल्हा न्यायालय.
• येथे मुख्य जिल्हा न्यायाधीश व इतर न्यायाधीश असतात.

भारताच्या न्यायव्यवस्थेची रचना –

1. सर्वोच्च न्यायालय (दिल्ली) – संपूर्ण देशासाठी न्यायदान करते.
2. उच्च न्यायालये – प्रत्येक राज्यासाठी.
3. जिल्हा न्यायालय – जिल्ह्यातील न्यायव्यवस्था पाहते.
4. तालुका न्यायालय आणि महसूल न्यायालय – गाव किंवा तालुक्यातील छोटे तंटे सोडवतात.

जर तालुका न्यायालयाचा निर्णय योग्य वाटला नाही, तर जिल्हा न्यायालयात अपील करता येते.

५. आपत्ती व्यवस्थापन – नैसर्गिक संकटांवर उपाययोजना

आपत्ती व्यवस्थापन म्हणजे काय?

• भूकंप, पूर, वादळ, आगीसारख्या संकटांचा सामना करण्यासाठी तयार असणे म्हणजे आपत्ती व्यवस्थापन.
• जिल्हा प्रशासन आणि नागरिक दोघांनीही आपत्तीच्या वेळी सतर्क राहणे गरजेचे असते.

मुख्य आपत्ती आणि उपाय –

घरात महत्त्वाच्या सेवांचे संपर्क क्रमांक ठेवणे आवश्यक आहे, जसे की – दवाखाने, पोलीस, अग्निशमन दल.

६. महाराष्ट्रातील काही महत्त्वाचे प्रशासकीय प्रयोग

लखीना पॅटर्न (अहमदनगर जिल्हा) –

•  प्रशासन अधिक कार्यक्षम करण्यासाठी सुधारणा केल्या.
•  “एक खिडकी योजना” सुरू केली, ज्यामुळे नागरिकांची कामे एका ठिकाणी होऊ लागली.

दळवी पॅटर्न (पुणे जिल्हा) –

•  फायलींची विलंब न करता तत्काळ निपटारा करण्यावर भर.
•  प्रशासनातील विलंब टाळण्यासाठी “झिरो पेन्डन्सी” प्रणाली लागू केली.

चहांदे पॅटर्न (नाशिक जिल्हा) –

• अधिकाऱ्यांनी थेट गावात जाऊन लोकांच्या समस्या ऐकाव्यात यासाठी “ग्रामस्थ दिन” योजना सुरू केली.

७. महत्त्वाचे मुद्दे (संक्षिप्त पुनरावलोकन)

✔ जिल्हाधिकारी जिल्ह्याचा प्रशासकीय प्रमुख असतो.

✔ पोलीस अधीक्षक जिल्ह्यातील कायदा व सुव्यवस्था राखतो.

✔ जिल्हा न्यायालय जिल्ह्यातील तंट्यांवर न्यायनिवाडा करते.

✔ आपत्ती व्यवस्थापनात प्रशासन आणि नागरिक दोघांनीही सतर्क राहणे गरजेचे असते.

✔ प्रशासकीय सुधारणा करण्यासाठी महाराष्ट्रातील काही अधिकाऱ्यांनी महत्त्वाचे प्रयोग राबवले.

Question Answers For All Chapters – नागरिकशास्त्र Class 6
१. दिलेल्या पर्यायांतून योग्य पर्याय ओळखा व लिहा.

(१) महाराष्ट्रात प्रथम महानगरपालिका स्थापन करण्यात आली, त्या शहराचे नाव_________ आहे.

उत्तर: मुंबई.

(२) शहर होण्याच्या प्रक्रियेत जी गावे असतात तेथे कामकाज पाहते__________.

उत्तर: नगरपंचायत.

(३) नगरपरिषदेच्या आर्थिक प्रशासनावर लक्ष ठेवतो_________.

उत्तर: मुख्याधिकारी.

२. थोडक्यात उत्तरे लिहा.

(१) शहरामध्ये कोणकोणत्या समस्या आढळतात?

उत्तर: शहरांमध्ये वाहतूक कोंडी, अपुरा पाणीपुरवठा, जागेची टंचाई, कचऱ्याची विल्हेवाट, वाढती गुन्हेगारी आणि सार्वजनिक स्वच्छतेच्या समस्या आढळतात.

(२) महानगरपालिकेच्या विविध समित्यांची नावे लिहा.

उत्तर:

1. शिक्षण समिती – शाळा, शिक्षण आणि ग्रंथालयांची जबाबदारी.
2. आरोग्य समिती – रुग्णालये, स्वच्छता आणि रोग प्रतिबंधक उपाय.
3. परिवहन समिती – वाहतूक व्यवस्थापन आणि सार्वजनिक वाहतूक सेवा.
4. वित्त समिती – महानगरपालिकेच्या आर्थिक बाबींवर देखरेख.

३. पुढील मुद्‌द्यांच्या आधारे शहरी स्थानिक शासन संस्थांविषयी माहिती देणारा तक्ता तयार करा.

४. सांगा पाहू.

(१) नगरपरिषदेच्या आवश्यक कामांमध्ये कोणकोणत्या कामांचा समावेश होतो?

उत्तर:

1. सार्वजनिक रस्त्यांची देखभाल व दिवाबत्तीची सोय करणे.
2. पाणीपुरवठा व मलनिःसारणाची व्यवस्था करणे.
3. सार्वजनिक स्वच्छता राखणे.
4. जन्म-मृत्यू आणि विवाह यांची नोंद ठेवणे.

(२) नगरपंचायत कोणत्या ठिकाणी असते?

उत्तर: गावातून शहर होत असलेल्या ठिकाणी नगरपंचायत असते. जिथे लोकसंख्या पूर्ण शहराइतकी वाढलेली नसते, अशा भागासाठी नगरपंचायत कार्यरत असते.

५. तुमच्या जिल्ह्यात कोठे कोठे नगरपरिषद, नगरपंचायत व महानगरपालिका काम पाहते, त्यांच्या नावांची यादी करा.

उत्तर: (विद्यार्थ्यांनी आपल्या जिल्ह्यातील नगरपरिषद, नगरपंचायत आणि महानगरपालिकांची माहिती गोळा करून यादी तयार करावी.)

६. उपक्रम

(१) साथींच्या रोगांचा प्रसार होऊ नये म्हणून आरोग्य जागृतीविषयी घोषवाक्ये तयार करा व वर्गात लावा.

उत्तर:

1. “स्वच्छता राखा, रोगांना दूर ठेवा!”
2. “पाणी साठवू नका, डासांना थारा देऊ नका!”
3. “कचरा योग्य ठिकाणी टाका, आरोग्य सुधारूया!”

(२) आपल्या परिसरातील महानगरपालिकेला भेट द्या. तेथे कोणते नवीन उपक्रम हाती घेतले त्यांची माहिती मिळवा. तुम्ही त्यात काय योगदान देऊ शकता यावर वर्गात चर्चा करा.

उत्तर:

1. महानगरपालिकेने कचरा व्यवस्थापनासाठी ओला व सुका कचरा वेगळा करण्याचा नियम लागू केला आहे.
2. शहरातील सार्वजनिक ठिकाणी वृक्षारोपण अभियान राबवले जात आहे.
3. डेंग्यू आणि मलेरिया प्रतिबंधक फवारणी केली जात आहे.

Notes For All Chapters – नागरिकशास्त्र Class 6
१. शहरी स्थानिक शासन संस्था म्हणजे काय?

• शहराच्या व्यवस्थापनासाठी असलेल्या संस्थांना शहरी स्थानिक शासन संस्था म्हणतात.
• ग्रामीण भागात ग्रामपंचायत, पंचायत समिती आणि जिल्हा परिषद असते, तसेच शहरी भागात नगरपंचायत, नगरपरिषद आणि महानगरपालिका असतात.
• या संस्था शहराच्या विकास, स्वच्छता, पाणीपुरवठा, रस्ते आणि वाहतूक यांसाठी जबाबदार असतात.

२. शहरी भागातील समस्या

शहरांची लोकसंख्या मोठ्या प्रमाणात वाढत असल्याने त्यांना अनेक समस्या भेडसावतात.

📌 शहरातील सोयी

• उद्योग आणि व्यवसायाच्या संधी
• मोठ्या प्रमाणावर रोजगार उपलब्ध
• वाहतूक आणि शिक्षण सुविधा
• कला, साहित्य, मनोरंजन सुविधा

📌 शहरातील समस्या

• अपुरा पाणीपुरवठा आणि स्वच्छतेची समस्या
• वाढती लोकसंख्या आणि निवाऱ्याची टंचाई
• वाहतूक कोंडी आणि प्रदूषण
• वाढती गुन्हेगारी आणि कचऱ्याची समस्या

३. नगरपंचायत – लहान शहरांसाठी स्थानिक संस्था

नगरपंचायत कोणत्या भागासाठी असते?

• नगरपंचायत ही गावातून शहर होत असलेल्या भागासाठी असते.
• पूर्णतः शहर नाही आणि गावही नाही, अशा ठिकाणी नगरपंचायत स्थापन केली जाते.

नगरपंचायतीच्या निवडणुका

• दर ५ वर्षांनी निवडणुका होतात.
• नगरपंचायतीचे सदस्य एकमेकांपैकी अध्यक्ष आणि उपाध्यक्ष निवडतात.

नगरपंचायतीची कामे

• पाणीपुरवठा, स्वच्छता आणि आरोग्य सुविधा पुरवणे
• सार्वजनिक दिवाबत्ती आणि रस्ते दुरुस्ती
• स्थानिक बाजारपेठ आणि कचऱ्याची विल्हेवाट

४. नगरपरिषद – मध्यम आकाराच्या शहरांसाठी संस्था

नगरपरिषद कोणत्या भागासाठी असते?

• मध्यम आकाराच्या शहरांसाठी नगरपरिषद स्थापन केली जाते.
• नगरपरिषद मोठ्या प्रमाणावर लोकसंख्येच्या सेवेसाठी कार्य करते.

नगरपरिषदेच्या निवडणुका

• दर ५ वर्षांनी निवडणुका होतात.
• नगरपरिषदेचे सदस्य नगरसेवक असतात.
• नगरसेवक आपल्यापैकी एकाला नगराध्यक्ष म्हणून निवडतात.

नगरपरिषदेची मुख्य कामे (आवश्यक कामे)

✅ पाणीपुरवठा आणि मलनिःसारण व्यवस्था

✅ सार्वजनिक आरोग्य आणि स्वच्छता

✅ रस्ते आणि वाहतूक व्यवस्थापन

✅ जन्म-मृत्यू आणि विवाह नोंदणी

📌 नगरपरिषद काही ऐच्छिक कामेही करते

• रस्त्यांची आखणी आणि सुधारणे
• सार्वजनिक बागा आणि उद्याने तयार करणे
• गुरांसाठी सुरक्षित निवारा उपलब्ध करणे

प्रत्येक नगरपरिषदेसाठी एक मुख्याधिकारी असतो, जो नगरपरिषदेच्या निर्णयांची अंमलबजावणी करतो.

५. महानगरपालिका – मोठ्या शहरांसाठी संस्था

महानगरपालिका कोणत्या शहरांसाठी असते?

• मोठ्या शहरांसाठी महानगरपालिका असते.
• महाराष्ट्रातील पहिली महानगरपालिका मुंबई महानगरपालिका होती.

महानगरपालिकेच्या निवडणुका

• दर ५ वर्षांनी निवडणुका होतात.
• सदस्यांना नगरसेवक म्हणतात.
• नगरसेवक आपल्यापैकी एकाला महापौर आणि दुसऱ्याला उपमहापौर म्हणून निवडतात.
• महापौर हा शहराचा प्रथम नागरिक मानला जातो.

महानगरपालिकेच्या मुख्य जबाबदाऱ्या

✅ शहराच्या विकासासाठी योजना आखणे

✅ आरोग्य सेवा, शिक्षण आणि वाहतूक सुधारणा

✅ कचऱ्याची विल्हेवाट आणि पाणीपुरवठा सुधारणा

📌 महानगरपालिकेच्या प्रमुख समित्या

• शिक्षण समिती
• आरोग्य समिती
• परिवहन समिती

महानगरपालिका आयुक्त हा महानगरपालिकेच्या सर्व निर्णयांची अंमलबजावणी करतो.

६. शहरी स्थानिक शासन संस्थांचे पदाधिकारी आणि अधिकारी

७. नगरपरिषद आणि महानगरपालिकेच्या योजनांचे महत्त्व

• डेंग्यू आणि मलेरियासारख्या आजारांचा प्रसार रोखण्यासाठी स्वच्छता मोहिमा राबवतात.
• टायर, नारळाच्या करवंट्या आणि रिकामे डबे काढून टाकण्यासाठी जनजागृती केली जाते.
• पाणीपुरवठा आणि वाहतूक सुधारण्यासाठी नवीन योजना आखल्या जातात.
• सार्वजनिक उद्याने, विरंगुळा केंद्रे आणि खेळाची मैदाने बांधली जातात.

८. आरक्षण म्हणजे काय?

• नगरपंचायत, नगरपरिषद आणि महानगरपालिकांमध्ये काही जागा अनुसूचित जाती, अनुसूचित जमाती आणि मागासवर्गीयांसाठी राखीव असतात.
• महिलांसाठी एकूण जागांपैकी ५०% जागा राखीव ठेवण्यात आल्या आहेत.
• यामुळे समाजातील सर्व घटकांना समान संधी मिळते आणि निर्णय प्रक्रियेत त्यांचा सहभाग वाढतो.

९. महत्त्वाचे मुद्दे (संक्षिप्त पुनरावलोकन)

✔ नगरपंचायत – लहान शहरी भागासाठी.

✔ नगरपरिषद – मध्यम आकाराच्या शहरांसाठी.

✔ महानगरपालिका – मोठ्या शहरांसाठी.

✔ महापौर हा शहराचा प्रथम नागरिक असतो.

✔ शहरातील स्वच्छता, वाहतूक आणि आरोग्य सेवा सुधारण्यासाठी स्थानिक शासन संस्था कार्य करतात.

✔ महानगरपालिका आयुक्त हा प्रशासनाचा प्रमुख असतो.

✔ नगरपरिषद आणि महानगरपालिका आरोग्य सुधारणा, शिक्षण आणि सार्वजनिक सुविधा पुरवतात.

Imp Questions For All Chapters – नागरिकशास्त्र Class 6
1. शहरी स्थानिक शासन संस्था कोणत्या आहेत?

उत्तर: नगरपंचायत, नगरपरिषद आणि महानगरपालिका.

2. नगरपंचायत कोणत्या ठिकाणी असते?

उत्तर: शहर होण्याच्या प्रक्रियेत असलेल्या गावांमध्ये नगरपंचायत असते.

3. नगरपरिषद म्हणजे काय?

उत्तर: लहान शहरांचा स्थानिक कारभार पाहणारी संस्था म्हणजे नगरपरिषद.

4. नगरपरिषदेचा प्रमुख कोण असतो?

उत्तर: नगरपरिषदेचा प्रमुख नगराध्यक्ष असतो.

5. महानगरपालिका कोणत्या शहरांसाठी असते?

उत्तर: मोठ्या शहरांसाठी महानगरपालिका असते.

6. महानगरपालिकेचा प्रमुख कोण असतो?

उत्तर: महानगरपालिकेचा प्रमुख महापौर असतो.

7. नगरपंचायतीच्या निवडणुका किती वर्षांनी होतात?

उत्तर: नगरपंचायतीच्या निवडणुका ५ वर्षांनी होतात.

8. नगरपरिषदेच्या आवश्यक कामांमध्ये कोणती कामे समाविष्ट होतात?

उत्तर: पाणीपुरवठा, रस्ते, सार्वजनिक स्वच्छता आणि दिवाबत्ती व्यवस्था.

9. महानगरपालिकेच्या प्रशासनाचा प्रमुख कोण असतो?

उत्तर: महानगरपालिका आयुक्त प्रशासनाचा प्रमुख असतो.

10. नगरपरिषदेच्या निवडणुकीत निवडून आलेल्या सदस्यांना काय म्हणतात?

उत्तर: नगरपरिषदेच्या निवडणुकीत निवडून आलेल्या सदस्यांना नगरसेवक म्हणतात.

11. महाराष्ट्रातील पहिली महानगरपालिका कोणती होती?

उत्तर: मुंबई महानगरपालिका ही महाराष्ट्रातील पहिली महानगरपालिका होती.

12. महानगरपालिकेच्या कोणत्या प्रमुख समित्या असतात?

उत्तर: शिक्षण समिती, आरोग्य समिती, परिवहन समिती.

13. शहरी भागात कोणकोणत्या समस्या आढळतात?

उत्तर: शहरी भागात वाहतूक कोंडी, कचऱ्याची समस्या, अपुरा पाणीपुरवठा आणि वाढती गुन्हेगारी यांसारख्या समस्या असतात.

14. नगरपंचायतीची मुख्य कामे कोणती आहेत?

उत्तर: नगरपंचायत पाणीपुरवठा, स्वच्छता, रस्ते आणि सार्वजनिक सुविधा पुरवण्याचे काम करते.

15. नगरपरिषद आणि महानगरपालिका यांच्यात काय फरक आहे?

उत्तर: नगरपरिषद लहान शहरांसाठी असते, तर महानगरपालिका मोठ्या शहरांसाठी असते आणि तिचे प्रशासन अधिक व्यापक असते.

16. महानगरपालिकेच्या महापौराच्या जबाबदाऱ्या कोणत्या आहेत?

उत्तर: महापौर हा शहराचा प्रथम नागरिक असतो आणि महानगरपालिकेच्या सर्व निर्णयांवर देखरेख ठेवतो.

17. शहरांमध्ये वाहतूक कोंडीची समस्या का निर्माण होते?

उत्तर: लोकसंख्येची वाढ, अपुऱ्या रस्त्यांची संख्या आणि जास्तीच्या वाहनांमुळे वाहतूक कोंडीची समस्या निर्माण होते.

18. महानगरपालिका आरोग्य सेवेसाठी कोणते उपाय करते?

उत्तर: महानगरपालिका दवाखाने, रुग्णालये आणि स्वच्छता मोहिमा राबवून आरोग्य सेवा सुधारते.

Question Answers For All Chapters – नागरिकशास्त्र Class 6

स्वाध्याय

१. योग्य पर्यायासमोर (✔) अशी खूण करा.

(१) प्रत्येक गावाचा स्थानिक कारभार ग्रामपंचायत करते.

ग्रामपंचायत (✔)

(२) प्रत्येक आर्थिक वर्षात ग्रामसभेच्या किमान ६ सभा होणे बंधनकारक असते.

सहा (✔)

(३) महाराष्ट्रात सध्या ३६ जिल्हे आहेत.

३६ (✔)

२. यादी तयार करा –

पंचायत समितीची कामे.

• तालुक्यातील गावांचा विकास आराखडा तयार करणे.
• शिक्षण, आरोग्य आणि कृषी यांसाठी योजना आखणे.
• ग्रामपंचायतींना मार्गदर्शन करणे व मदत करणे.
• पंचायत समितीच्या निधीचा योग्य वापर करणे.
• शासनाच्या विविध योजनांची अंमलबजावणी करणे.

३. तुम्हाला काय वाटते ते सांगा.

(१) ग्रामपंचायत विविध कर आकारते.

• होय, ग्रामपंचायत घरपट्टी, पाणीपट्टी, बाजार कर यांसारखे विविध कर आकारते.

(२) महाराष्ट्रातील एकूण जिल्ह्यांच्या संख्येपेक्षा जिल्हा परिषदांची संख्या कमी आहे.

• होय, महाराष्ट्रात ३६ जिल्हे आहेत पण फक्त ३४ जिल्हा परिषदा आहेत, कारण मुंबई शहर व मुंबई उपनगरसाठी जिल्हा परिषद नाही.

४. तक्ता पूर्ण करा –

माझा तालुका, माझी पंचायत समिती.

(१) तालुक्याचे नाव: _______________ .

(२) पंचायत समिती सभापतीचे नाव: _______________.

(३) पंचायत समिती उपसभापतीचे नाव: _______________.

(४) गटविकास अधिकाऱ्याचे नाव: _______________.

(५) गटशिक्षण अधिकाऱ्याचे नाव: _______________.

५. थोडक्यात माहिती लिहा.

(१) सरपंच:

• ग्रामपंचायतीचा प्रमुख असतो.
• गावाच्या विकासकामांसाठी जबाबदार असतो.
• ग्रामसभेच्या बैठका घेऊन निर्णय घेतो.

(२) मुख्य कार्यकारी अधिकारी (CEO):

• जिल्हा परिषदेच्या निर्णयांची अंमलबजावणी करतो.
• शासनाच्या विविध योजनांची देखरेख करतो.
• त्याची नेमणूक राज्यशासन करते.

६. उपक्रम 

(१) अभिरूप ग्रामसभेचे आयोजन करा आणि त्यात सरपंच, सदस्य, नागरिक आणि ग्रामसेवक यांची भूमिका वठवा.

(२) बालसंसदेची रचना स्पष्ट करणारा तक्ता तयार करा आणि वर्गात लावा.

(३) तुमच्या परिसरातील किंवा जवळच्या जिल्हा परिषदेच्या योजनांची माहिती मिळवा आणि ती वर्गात सादर करा.

Imp Questions For All Chapters – नागरिकशास्त्र Class 6

लहान प्रश्न

1. स्थानिक शासन म्हणजे काय?

उत्तर: गाव आणि शहरांचा कारभार पाहणाऱ्या संस्थांना स्थानिक शासन संस्था म्हणतात.

2. ग्रामपंचायत म्हणजे काय?

उत्तर: गावाच्या विकासासाठी आणि स्थानिक कारभारासाठी जबाबदार संस्था म्हणजे ग्रामपंचायत.

3. ग्रामपंचायतीच्या निवडणुका किती वर्षांनी होतात?

उत्तर: ग्रामपंचायतीच्या निवडणुका ५ वर्षांनी होतात.

4. ग्रामपंचायतीचा प्रमुख कोण असतो?

उत्तर: ग्रामपंचायतीचा प्रमुख सरपंच असतो.

5. ग्रामसेवक कोण असतो?

उत्तर: ग्रामपंचायतीच्या कामकाजावर लक्ष ठेवणारा सरकारी अधिकारी म्हणजे ग्रामसेवक.

6. ग्रामसभेची बैठक किती वेळा होणे आवश्यक आहे?

उत्तर: दरवर्षी किमान ६ वेळा ग्रामसभा होणे बंधनकारक आहे.

7. ग्रामसभेत कोण सहभागी होतात?

उत्तर: गावातील सर्व मतदार ग्रामसभेचे सदस्य असतात.

8. पंचायत समिती कोणत्या स्तरावर काम करते?

उत्तर: पंचायत समिती तालुक्याच्या विकासासाठी काम करते.

9. जिल्हा परिषद कोणत्या स्तरावर कार्य करते?

उत्तर: जिल्हा परिषद जिल्ह्याच्या विकासासाठी काम करते.

10. पंचायत समितीचा प्रमुख कोण असतो?

उत्तर: पंचायत समितीचा प्रमुख सभापती असतो.

11. जिल्हा परिषदेचा प्रमुख कोण असतो?

उत्तर: जिल्हा परिषदेचा प्रमुख अध्यक्ष असतो.

12. ग्रामपंचायतीच्या उत्पन्नाचे प्रमुख स्रोत कोणते आहेत?

उत्तर: कर, शासन अनुदान आणि दंड हे ग्रामपंचायतीच्या उत्पन्नाचे स्रोत आहेत.

13. १९९२ मध्ये कोणता महत्त्वाचा कायदा झाला?

उत्तर: १९९२ मध्ये ७३ वी संविधान दुरुस्ती करून पंचायत राजव्यवस्थेला संविधानिक मान्यता मिळाली.

14. ग्रामपंचायत कोणकोणते कर आकारते?

उत्तर: घरपट्टी, पाणीपट्टी, बाजार कर आणि मालमत्ता कर.

15. मुख्य कार्यकारी अधिकारी कोण असतो?

उत्तर: जिल्हा परिषदेच्या निर्णयांची अंमलबजावणी करणारा अधिकारी म्हणजे मुख्य कार्यकारी अधिकारी (CEO).

लांब प्रश्न

1. ग्रामपंचायतीच्या मुख्य जबाबदाऱ्या कोणत्या आहेत?

उत्तर: ग्रामपंचायत पाणीपुरवठा, रस्ते, स्वच्छता, जन्म-मृत्यू नोंदणी आणि सार्वजनिक सेवांची जबाबदारी पार पाडते.

2. ग्रामसभेचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर: ग्रामसभा ग्रामपंचायतीच्या कामकाजावर नियंत्रण ठेवते आणि गावाच्या विकासासाठी निर्णय घेते.

3. पंचायत समितीची जबाबदारी कोणती असते?

उत्तर: पंचायत समिती तालुक्याच्या विकासासाठी आरोग्य, शिक्षण, शेती आणि स्वच्छतेसंबंधी योजना तयार करते.

4. जिल्हा परिषदेच्या निधीचे उपयोग कोणत्या गोष्टींसाठी होतात?

उत्तर: जिल्हा परिषदेचा निधी शिक्षण, आरोग्य सेवा, रस्ते, जलसंधारण आणि कृषी विकासासाठी वापरला जातो.

5. सरपंचाची प्रमुख जबाबदारी कोणती आहे?

उत्तर: सरपंच ग्रामपंचायतीच्या सभांचे नेतृत्व करतो आणि गावाच्या विकास योजना राबवण्याची जबाबदारी घेतो.

6. ग्रामसभेत महिलांचा सहभाग का महत्त्वाचा आहे?

उत्तर: महिलांना त्यांच्या समस्या मांडता याव्यात आणि गावाच्या निर्णय प्रक्रियेत त्यांना समान अधिकार मिळावा यासाठी महिलांचा सहभाग महत्त्वाचा आहे.

7. ग्रामपंचायतीच्या उत्पन्नाचे प्रमुख स्रोत कोणते आहेत?

उत्तर: ग्रामपंचायतीला कर, शासन अनुदान आणि परवाने, दंड यांसारख्या स्रोतांद्वारे उत्पन्न मिळते.

8. ७३ वी संविधान दुरुस्ती काय होती?

उत्तर: १९९२ मध्ये पंचायत राजव्यवस्थेला संविधानिक मान्यता देण्यासाठी ७३ वी दुरुस्ती झाली आणि स्थानिक स्वराज्य संस्थांचे अधिकार वाढवण्यात आले.

Notes For All Chapters – नागरिकशास्त्र Class 6

१. स्थानिक शासन म्हणजे काय?

आपल्या देशातील प्रशासन तीन स्तरांवर चालते –

1. संघशासन – संपूर्ण देशासाठी जबाबदार (संरक्षण, परराष्ट्र व्यवहार, चलन व्यवस्थापन).
2. राज्यशासन – राज्यासाठी जबाबदार (कायदा-सुव्यवस्था, आरोग्य, शिक्षण).
3. स्थानिक शासन संस्था – गाव आणि शहरांसाठी जबाबदार.

स्थानिक शासन दोन प्रकारचे असते –

1. ग्रामीण स्थानिक शासन (गावांसाठी) – पंचायती राजव्यवस्था
2. शहरी स्थानिक शासन (शहरांसाठी) – महानगरपालिका, नगरपरिषद इत्यादी

ग्रामपंचायत, पंचायत समिती आणि जिल्हा परिषद मिळून “पंचायती राजव्यवस्था” तयार होते.

२. ग्रामपंचायत – गावाच्या विकासासाठी मुख्य संस्था

ग्रामपंचायत म्हणजे काय?

• गावाच्या स्थानिक कारभारासाठी ग्रामपंचायत जबाबदार असते.
• पाचशेपेक्षा कमी लोकसंख्या असलेल्या २ किंवा अधिक गावांसाठी गट ग्रामपंचायत असते.

ग्रामपंचायतीची मुख्य कामे –

✅ पाणीपुरवठा, दिवाबत्ती व स्वच्छता व्यवस्था.
✅ जन्म-मृत्यू आणि विवाहाच्या नोंदी ठेवणे.
✅ रस्ते, गटारे आणि सार्वजनिक ठिकाणांची देखभाल करणे.

📌 ग्रामपंचायतीचे पदाधिकारी व अधिकारी –

1. सरपंच – ग्रामपंचायतीचा प्रमुख

• ग्रामपंचायतीच्या निवडणुका दर पाच वर्षांनी होतात.
• निवडून आलेले सदस्य आपल्यापैकी एकाला सरपंच व एकाला उपसरपंच निवडतात.

सरपंचाच्या जबाबदाऱ्या –

• ग्रामसभेच्या बैठका घेणे.
• गावाच्या विकास योजना तयार करणे आणि राबवणे.
• गरजेप्रमाणे सरकारी योजनांचा लाभ गावाला मिळवून देणे.

2. ग्रामसेवक – ग्रामपंचायतीचा सचिव

• ग्रामसेवकाची नेमणूक जिल्हा परिषदेच्या मुख्य कार्यकारी अधिकारी (CEO) करतात.
• कामे –
  ✅ ग्रामपंचायतीच्या दैनंदिन कामकाजावर लक्ष ठेवणे.
  ✅ ग्रामसभेच्या सूचना ग्रामपंचायतीपर्यंत पोहोचवणे.

📌 ग्रामसभा – ग्रामपंचायतीवरील नियंत्रण करणारी संस्था

ग्रामसभा म्हणजे काय?

• गावातील प्रत्येक मतदार ग्रामसभेचा सदस्य असतो.
• दरवर्षी किमान ६ वेळा ग्रामसभा बोलावणे बंधनकारक आहे.

ग्रामसभेची महत्त्वाची कामे –

• ग्रामपंचायतीच्या कामाचा आढावा घेणे.
• नवीन विकास योजनांवर चर्चा करणे.
• शासनाच्या योजनांचा लाभ कोणाला द्यायचा हे ठरवणे.

📌 ग्रामसभेत महिलांचा सहभाग –

• ग्रामसभा होण्याआधी गावातील महिलांची स्वतंत्र सभा होते.
• महिलांसाठी महत्त्वाचे विषय – पिण्याचे पाणी, आरोग्य, शिक्षण, रोजगार, दारूबंदी.
• महिलांना ग्रामसभा व ग्रामपंचायतीच्या निर्णय प्रक्रियेत अधिक सहभाग मिळतो.

३. पंचायत समिती – तालुक्याच्या विकासासाठी संस्था

पंचायत समिती म्हणजे काय?

• एका तालुक्यातील सर्व गावांसाठी पंचायत समिती असते.
• ग्रामपंचायत आणि जिल्हा परिषद यांना जोडणारा दुवा म्हणजे पंचायत समिती.

मुख्य कामे –

• शिक्षण, आरोग्य, कृषी आणि स्वच्छता यासंबंधी योजना तयार करणे.
• तालुक्यातील विकास आराखडे तयार करणे.
• पंचायत समितीला राज्यशासन आणि जिल्हा परिषदेच्या निधीतून आर्थिक मदत मिळते.

📌 पंचायत समितीचे पदाधिकारी –

1. सभापती – पंचायत समितीच्या सभा घेतो व कामकाज पाहतो.
2. उपसभापती – सभापतीच्या अनुपस्थितीत काम पाहतो.

४. जिल्हा परिषद – जिल्ह्याच्या विकासासाठी संस्था

जिल्हा परिषद म्हणजे काय?

• प्रत्येक जिल्ह्यासाठी एक जिल्हा परिषद असते.
• सध्या महाराष्ट्रात ३६ जिल्हे आहेत पण ३४ जिल्हा परिषदा आहेत (मुंबई व मुंबई उपनगरला जिल्हा परिषद नाही).

मुख्य कामे –

• जिल्ह्यातील शिक्षण, आरोग्य आणि जलव्यवस्थापन सुधारणा करणे.
• जिल्ह्यातील पाणीपुरवठा, सांडपाणी व्यवस्थापन आणि शेती विकासासाठी योजना तयार करणे.
• तालुक्यांतील पंचायत समितींना मार्गदर्शन व मदत करणे.

📌 जिल्हा परिषदेचे पदाधिकारी –

1. अध्यक्ष – जिल्हा परिषदेच्या सर्व कामकाजावर नियंत्रण ठेवतो.
2. उपाध्यक्ष – अध्यक्षाच्या अनुपस्थितीत काम पाहतो.
3. मुख्य कार्यकारी अधिकारी (CEO) – राज्यशासन नियुक्त अधिकारी जो जिल्हा परिषदेच्या निर्णयांची अंमलबजावणी करतो.

५. पंचायती राजव्यवस्थेतील निवडणुका आणि पात्रता

ग्रामपंचायत, पंचायत समिती आणि जिल्हा परिषद यांच्या निवडणुका ५ वर्षांनी होतात.

निवडणूक लढवण्यासाठी आवश्यक पात्रता –

• उमेदवार २१ वर्षे पूर्ण असावा.
• उमेदवार भारताचा नागरिक असावा.
• त्याचे नाव स्थानिक मतदारयादीत असावे.

६. पंचायत राजव्यवस्थेतील महसूल आणि निधी

ग्रामपंचायत, पंचायत समिती आणि जिल्हा परिषद यांना निधी मिळवण्यासाठी ३ प्रकारच्या उत्पन्नाची साधने आहेत –

1. कर – घरपट्टी, पाणीपट्टी, मालमत्ता कर, बाजार कर.
2. अनुदान – राज्यशासन व केंद्रशासनाकडून मिळणारी आर्थिक मदत.
3. इतर स्रोत – दंड, परवाने, नोंदणी शुल्क.

७. १९९२ मधील ७३ वी संविधान दुरुस्ती कायदा

• १९९२ मध्ये ७३ वी दुरुस्ती करून पंचायत राजव्यवस्थेला संविधानिक दर्जा दिला.
• पंचायत समिती व जिल्हा परिषद यांच्या अधिकारात वाढ केली.
• स्थानिक विकासासाठी त्यांच्या उत्पन्नाचे स्रोत वाढवले.

🔎 महत्त्वाचे मुद्दे 

✔ ग्रामपंचायत – गावासाठी जबाबदार, पंचायत समिती – तालुक्यासाठी जबाबदार, जिल्हा परिषद – जिल्ह्यासाठी जबाबदार.
✔ ग्रामसभा – ग्रामपंचायतीच्या कामावर नियंत्रण ठेवणारी संस्था.
✔ महिलांचा ग्रामसभेत विशेष सहभाग.
✔ पंचायत राजव्यवस्थेसाठी ७३ वी संविधान दुरुस्ती महत्त्वाची.

Imp Questions For All Chapters – नागरिकशास्त्र Class 6
1. विविधता म्हणजे काय?

उत्तर: समाजातील लोकांमध्ये भाषा, धर्म, संस्कृती आणि परंपरांमधील वेगळेपण म्हणजे विविधता.

2. भारतीय समाज कसा आहे?

उत्तर: भारतीय समाज विविधतेने भरलेला असून, अनेक धर्म, भाषा आणि परंपरा असलेला आहे.

3. विविधतेचे फायदे कोणते आहेत?

उत्तर: विविधतेमुळे समाजात परस्पर आदर वाढतो, एकता टिकून राहते आणि नवीन गोष्टी शिकता येतात.

4. धर्मनिरपेक्षता म्हणजे काय?

उत्तर: कोणत्याही धर्माला विशेष मान न देता सर्व धर्मांना समान वागणूक देणे म्हणजे धर्मनिरपेक्षता.

5. समाजात सहकार्य का आवश्यक आहे?

उत्तर: सहकार्यामुळे समाजात शांतता आणि परस्परावलंबन टिकून राहते.

6. सहिष्णुता म्हणजे काय?

उत्तर: इतरांच्या मतांचा आणि परंपरांचा आदर करणे म्हणजे सहिष्णुता.

7. समाजाचे नियमन का केले जाते?

उत्तर: समाज व्यवस्थित चालण्यासाठी नियम आणि कायदे आवश्यक असतात.

8. धर्मनिरपेक्षतेच्या तत्त्वांपैकी एक तत्त्व कोणते आहे?

उत्तर: प्रत्येक व्यक्तीला आपल्या इच्छेप्रमाणे कोणत्याही धर्माची उपासना करण्याचे स्वातंत्र्य आहे.

9. भारतीय समाजातील एकता कशातून दिसून येते?

उत्तर: विविधतेत असूनही लोक एकत्र राहतात, सण-उत्सव साजरे करतात आणि एकमेकांना मदत करतात.

10. कायद्यांचे पालन का आवश्यक आहे?

उत्तर: समाजातील सुव्यवस्था आणि सुरक्षितता राखण्यासाठी कायद्यांचे पालन करणे महत्त्वाचे आहे.

11. विविधता का महत्त्वाची आहे?

उत्तर: विविधतेमुळे समाजात नवीन विचार, परंपरा आणि संस्कृती यांची देवाणघेवाण होते, त्यामुळे आपले जीवन समृद्ध होते.

12. धर्मनिरपेक्षतेमुळे समाजात कोणते फायदे होतात?

उत्तर: धर्मनिरपेक्षतेमुळे सर्व लोकांना समान हक्क मिळतात, भेदभाव होत नाही आणि समाजात शांतता राहते.

13. सहकार्यामुळे समाजाला कोणते फायदे होतात?

उत्तर: सहकार्यामुळे लोक एकमेकांना मदत करतात, अडचणी सोडवतात आणि समाज अधिक मजबूत होतो.

14. मतभेद झाल्यास काय करावे?

उत्तर: मतभेद झाल्यास शांतपणे विचार करून तोडगा काढावा, तडजोड करावी आणि एकमेकांचा सन्मान राखावा.

15. समाजातील नियम आणि कायदे का आवश्यक आहेत?

उत्तर: नियम आणि कायद्यांमुळे समाजात सुव्यवस्था राहते, अन्याय टाळला जातो आणि सर्वांना समान संधी मिळतात.

16. परस्पर आदर का महत्त्वाचा आहे?

उत्तर: परस्पर आदरामुळे समाजात शांतता राहते, लोकांमध्ये प्रेम आणि एकता वाढते आणि संघर्ष कमी होतात.