Notes For All Chapters – सामान्य विज्ञान Class 6
पोषण आणि आहार
1. पोषण म्हणजे काय?
- सजीव अन्न व पाणी घेऊन त्यांचा उपयोग ऊर्जा मिळवण्यासाठी, शरीराची वाढ होण्यासाठी आणि दैनंदिन क्रिया पार पाडण्यासाठी करतात.
- अन्नातील घटकांना पोषकतत्त्वे म्हणतात.
2. अन्नातील पोषकतत्त्वांचे प्रकार
| पोषकतत्त्व | कार्य | स्रोत (उदाहरणे) |
|---|---|---|
| कर्बोदके | ऊर्जा प्रदान करतात | भात, पोळी, भाकरी, साखर, बटाटे |
| स्निग्ध पदार्थ (चरबी) | उष्णता आणि ऊर्जा देतात | तेल, तूप, लोणी, शेंगदाणे |
| प्रथिने | शरीराची वाढ व झीज भरून काढतात | डाळी, दूध, अंडी, मांस, मासे |
| खनिजे | हाडे, दात मजबूत करतात आणि शरीरातील विविध कार्ये नियंत्रित करतात | हिरव्या भाज्या, दूध, सफरचंद, मनुके |
| जीवनसत्त्वे | रोगप्रतिकारशक्ती वाढवतात आणि शरीराच्या क्रिया नियंत्रित करतात | फळे, भाज्या, दूध, अंडी |
| तंतुमय पदार्थ | पचनास मदत करतात | फळे, भाज्या, तृणधान्ये, डाळी |
| पाणी | शरीरातील सर्व कार्यांसाठी आवश्यक | पाणी, दूध, रस |
3. ऊर्जादायी पोषकतत्त्वे
(अ) कर्बोदके
- शरीराला मुख्यतः ऊर्जा देणारे घटक.
- उदाहरणे: तृणधान्ये – भात, पोळी, बटाटे, गूळ, साखर.
(ब) स्निग्ध पदार्थ (चरबी)
- शरीराला उष्णता आणि जास्त ऊर्जा देतात.
- उदाहरणे: तेल, तूप, लोणी, शेंगदाणे.
- विशेष: चरबी जास्त प्रमाणात खाल्ल्यास लठ्ठपणा वाढतो.
4. वाढीसाठी आवश्यक पोषकतत्त्वे
(अ) प्रथिने
- शरीराच्या वाढीसाठी, झिज भरून काढण्यासाठी आणि स्नायू मजबूत करण्यासाठी मदत करतात.
- उदाहरणे: डाळी, दूध, दही, पनीर, मांस, अंडी, मासे.
5. शरीराची रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवणारी पोषकतत्त्वे
(अ) खनिजे
- शरीरातील विविध कार्यांसाठी उपयुक्त असतात.
| खनिजे | कार्य | स्रोत (उदाहरणे) | अभावजन्य विकार |
|---|---|---|---|
| लोह | रक्तात हिमोग्लोबिन तयार करणे | मांस, पालक, सफरचंद, मनुके | अ‍ॅनिमिया (रक्ताची कमतरता) |
| कॅल्शिअम व फॉस्फरस | हाडे आणि दात मजबूत करणे | दूध, दही, हिरव्या भाज्या | हाडे ठिसूळ होणे, दात खराब होणे |
| आयोडीन | वाढ व शरीरातील रासायनिक क्रिया नियंत्रित करणे | मीठ, मासे, समुद्री अन्न | गलगंड (घशाचा विकार) |
| सोडियम व पोटॅशियम | शरीरातील पाणी संतुलित ठेवणे | मीठ, फळे, डाळी | स्नायूंच्या हालचाली मंदावणे |
(ब) जीवनसत्त्वे
- शरीराच्या विविध कार्यांसाठी आणि रोगप्रतिकारासाठी आवश्यक.
| जीवनसत्त्व | कार्य | स्रोत (उदाहरणे) | अभावजन्य विकार |
|---|---|---|---|
| A | डोळ्यांचे संरक्षण, त्वचा निरोगी ठेवणे | गाजर, दूध, हिरव्या भाज्या | रातांधळेपणा, अंधत्व |
| B | हृदय आणि मज्जासंस्था सुदृढ ठेवणे | दूध, डाळी, मासे | बेरीबेरी (चेतासंस्थेचा विकार) |
| C | शरीराच्या पेशींचे संरक्षण करणे | संत्री, आवळा, टोमॅटो | स्कर्व्ही (हिरड्या कमकुवत होणे) |
| D | हाडे आणि दात मजबूत करणे | सूर्यप्रकाश, दूध, अंडी | मुडदूस (हाडे मऊ होणे) |
| E | पेशींच्या क्रिया नियंत्रित करणे | हिरव्या भाज्या, तेल | स्नायूंचा अशक्तपणा |
| K | रक्त साकळण्यासाठी मदत करणे | पालेभाज्या, अंडी | जखम झाल्यास जास्त रक्तस्त्राव होणे |
6. संतुलित आहार म्हणजे काय?
- सर्व पोषकतत्त्वांचा योग्य प्रमाणात समावेश असलेला आहार म्हणजे संतुलित आहार.
- संतुलित आहारामुळे शरीर निरोगी राहते, ऊर्जा मिळते आणि रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते.
संतुलित आहाराचे फायदे:
✔ शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य सुधारते.
✔ काम करण्याची क्षमता वाढते.
✔ शरीराची योग्य वाढ होते.
✔ आजारांपासून संरक्षण होते.
7. जंक फूड आणि त्याचे दुष्परिणाम
(अ) जंक फूड म्हणजे काय?
- जास्त तेल, मैदा, साखर असलेले आणि पोषणमूल्य कमी असलेले पदार्थ जंक फूड म्हणून ओळखले जातात.
- उदाहरणे: बर्गर, पिझ्झा, नूडल्स, फ्रेंच फ्राईज, कोल्ड्रिंक्स.
(ब) जंक फूडचे दुष्परिणाम
✖ शरीराला आवश्यक पोषकतत्त्वे मिळत नाहीत.
✖ लठ्ठपणा वाढतो आणि हृदयरोगाचा धोका वाढतो.
✖ पचनसंस्था बिघडते.
✖ झोपेचे आणि एकाग्रतेचे विकार होतात.
8. अन्नातील भेसळ आणि तिचे दुष्परिणाम
अन्नात भेसळ केल्यामुळे त्याची गुणवत्ता कमी होते आणि ते आरोग्यासाठी घातक ठरते.
उदाहरणे:
- दूध – पाणी किंवा डिटर्जंट मिसळले जाते.
- मिरची पूड – रंग मिसळला जातो.
- मैदा आणि साखर – केमिकल्स मिसळली जातात.
(अ) भेसळयुक्त अन्नाचे दुष्परिणाम:
✖ विषबाधा आणि पोटाचे विकार होतात.
✖ अन्नातून मिळणारी पोषकतत्त्वे कमी होतात.
✖ लहान मुलांच्या शारीरिक आणि मानसिक वाढीवर परिणाम होतो.
9. आपण काय शिकलो?
✔ पोषण म्हणजे अन्न आणि पाण्याचा उपयोग करून शरीराची वाढ होणे आणि ऊर्जेची निर्मिती होणे.
✔ कर्बोदके आणि स्निग्ध पदार्थ ऊर्जादायी पोषकतत्त्वे आहेत.
✔ संतुलित आहार निरोगी जीवनासाठी महत्त्वाचा आहे.
✔ जंक फूड टाळून पोषणमूल्ययुक्त पदार्थ खाल्ले पाहिजेत.
✔ अन्नातील भेसळ आरोग्यासाठी घातक आहे.
Leave a Reply