Notes For All Chapters – भूगोल Class 7
मानवी वस्ती
1. मानवी वस्ती म्हणजे काय?
माणसाने राहण्यासाठी व स्थायिक होण्यासाठी केलेली घरे व इतर सुविधा असलेला भाग म्हणजे मानवी वस्ती.
नैसर्गिक संसाधने जसे की पाणी, सुपीक जमीन, हवामान या गोष्टी वस्तीच्या निर्मितीवर प्रभाव टाकतात.
लोकांचे व्यवसायही वस्तीच्या प्रकारावर अवलंबून असतात. उदा. कोळीवाडा (मासेमारी), आदिवासी पाडा (वनव्यवसाय), शेतीप्रधान वस्ती इत्यादी.
2. मानवी वस्तीचे प्रकार
(1) ग्रामीण वस्ती (गाव)
ग्रामीण वस्तीमध्ये लोकसंख्या कमी असते.
शेती हा मुख्य व्यवसाय असतो.
घरे दूर-दूर असतात आणि वस्ती पाण्याच्या साठ्याजवळ किंवा सुपीक जमिनीवर वसलेली असते.
(2) नागरी वस्ती (शहर)
येथे मोठ्या इमारती, कारखाने, शाळा, रुग्णालये आणि वाहतूक सुविधा असतात.
व्यापार, उद्योगधंदे व नोकऱ्यांच्या संधी जास्त असतात.
नागरी वस्तीचा विस्तार मोठ्या प्रमाणात होतो आणि तिथे गगनचुंबी इमारती, मोठे रस्ते व बाजारपेठा दिसतात.
(3) आदिवासी वस्ती (पाडे)
जंगलात किंवा डोंगराळ भागात आदिवासी लोकांची वस्ती असते.
मुख्य व्यवसाय वनसंपत्तीवर अवलंबून असतो.
येथे घरे झाडाच्या फांद्या, गवत व लाकडापासून तयार केली जातात.
3. मानवी वस्तीचे वितरण कसे असते?
(1) विखुरलेली वस्ती (पसरट वस्ती)
येथे घरे एकमेकांपासून खूप लांब असतात.
मुख्यतः डोंगराळ, जंगल व वाळवंटी भागात आढळते.
येथे कमी लोकसंख्या व मर्यादित सुविधा असतात.
(2) केंद्रित वस्ती (एकत्र वस्ती)
लोकसंख्या जास्त असते आणि घरे एकमेकांच्या जवळ असतात.
नद्यांच्या काठावर, बंदरांजवळ किंवा शहरांमध्ये आढळते.
येथे शाळा, बाजार, रुग्णालय, वाहतूक व्यवस्था चांगली असते.
(3) रेषाकृती वस्ती
या वस्तीतील घरे एका रांगेत असतात.
मुख्यतः रस्त्यांच्या कडेला, नदीकिनारी, रेल्वे मार्गाजवळ असते.
येथे व्यापार आणि वाहतूक सोयीस्कर असते.
4. वस्ती विकसित कशी होते?
पूर्वी माणूस जिथे अन्न मिळेल तिथे राहत असे.
कालांतराने तो शेती करू लागला आणि स्थायिक झाला.
वस्ती वाढत गेली आणि त्यातून गावे व शहरे निर्माण झाली.
ग्रामीण वस्ती हळूहळू नागरी वस्तीमध्ये बदलते, जसे की लहान गावे मोठ्या शहरात रूपांतरित होतात.
5. मानवी वस्तीवर परिणाम करणारे घटक
पाणी – जिथे पाणी मुबलक असेल तिथे वस्ती दाट असते.
सुपीक जमीन – चांगल्या जमिनीत शेती शक्य असल्यामुळे तेथे मोठी वस्ती होते.
हवामान – सौम्य हवामानात जास्त वस्ती असते, तर अतिथंड किंवा अतिगरम ठिकाणी वस्ती विरळ असते.
वाहतूक व दळणवळण – चांगले रस्ते व रेल्वे असतील तर तेथे मोठी वस्ती तयार होते.
6. नागरीकरण म्हणजे काय?
जेव्हा लहान गावे विकसित होऊन मोठी शहरे होतात, त्याला नागरीकरण म्हणतात.
उद्योगधंदे वाढल्याने वस्तीचा विस्तार होतो.
नागरीकरणामुळे लोकांना चांगल्या सुविधा मिळतात, पण वाहतूक कोंडी, प्रदूषण आणि झोपडपट्टी समस्या वाढतात.
7. वस्तीचा भविष्यातील विकास
विज्ञान आणि तंत्रज्ञानामुळे भविष्यात मानवी वस्ती इतर ग्रहांवरही होऊ शकते.
मोठ्या शहरांमध्ये स्मार्ट सिटी, हरित वसाहती आणि स्वयंचलित वाहतूक व्यवस्था निर्माण होत आहे.
महत्त्वाचे मुद्दे लक्षात ठेवा!
मानवी वस्ती म्हणजे लोक राहण्याची जागा.
तीन प्रकार – ग्रामीण, नागरी आणि आदिवासी वस्ती.
वस्तीचे प्रकार – केंद्रित, विखुरलेली आणि रेषाकृती.
नागरीकरणामुळे गावे शहरी भागांमध्ये रूपांतरित होतात.
पाणी, हवामान, जमीन आणि वाहतूक मानवी वस्तीच्या विकासावर परिणाम करतात.
Leave a Reply