भूगोल Notes Class 7 Chapter 5 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – भूगोल Class 7

वारे

१. वारा म्हणजे काय?

• हवा सतत एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी हलत असते.
• या हवेच्या हालचालीला वारा म्हणतात.
• आपण वारा पाहू शकत नाही, पण त्याचा स्पर्श आपल्याला जाणवतो.
• झाडांची पाने हलणे, पतंग उडणे, धूळ उडणे – हे वार्‍यामुळे होते.

२. वारा का वाहतो?

• पृथ्वीवर सगळीकडे हवा सारखी नसते.
• काही ठिकाणी हवा गरम होते आणि हलकी होते, त्यामुळे ती वर जाते.
• थंड हवा जड असते, त्यामुळे ती खाली येते.
• या हवेच्या हालचालीमुळे वारा तयार होतो.
• वारे जास्त दाबाच्या ठिकाणाहून कमी दाबाच्या ठिकाणी वाहतात.

३. वाऱ्यांचे प्रकार
१) ग्रहीय वारे (Planetary Winds)
हे वारे वर्षभर वाहतात आणि पृथ्वीच्या मोठ्या भागात प्रभाव टाकतात.

मुख्य प्रकार:

• पूर्वीय वारे – पूर्वेकडून पश्चिमेकडे वाहतात.
• पश्चिमी वारे – पश्चिमेकडून पूर्वेकडे वाहतात.
• ध्रुवीय वारे – ध्रुवीय प्रदेशाकडून येतात आणि अतिशय थंड असतात.

२) मोसमी वारे (Monsoon Winds)

हे हंगामानुसार बदलणारे वारे असतात.
भारतात हे वारे पाऊस घेऊन येतात.

दोन प्रकार:

नैऋत्य मोसमी वारे (पावसाळी वारे) – जून ते सप्टेंबर दरम्यान समुद्राकडून जमिनीकडे वाहतात व पाऊस पडतो.

ईशान्य मोसमी वारे (हिवाळी वारे) – ऑक्टोबर ते जानेवारी जमिनीकडून समुद्राकडे वाहतात आणि कोरडे असतात.

३) स्थानिक वारे (Local Winds)

हे वारे विशिष्ट प्रदेशात आणि मर्यादित काळासाठी वाहतात.
काही उदाहरणे:

• दरी वारे – रात्री पर्वतावरून थंड हवा दरीत जाते.
• खारे वारे (Sea Breeze) – दिवसा समुद्राकडून जमिनीकडे वाहतात.
• मतलई वारे (Land Breeze) – रात्री जमिनीकडून समुद्राकडे वाहतात.
• लू वारे – उत्तर भारतात उन्हाळ्यात वाहणारे उष्ण आणि कोरडे वारे.

४. वाऱ्याचा वेग आणि दिशा

वाऱ्याचा वेग किलोमीटर प्रति तास (km/h) किंवा नॉट्स मध्ये मोजला जातो.
पृथ्वीच्या फिरण्यामुळे (परिभ्रमणामुळे) वाऱ्यांची दिशा बदलते:

• उत्तर गोलार्धात – उजवीकडे वळतात.
• दक्षिण गोलार्धात – डावीकडे वळतात.

५. विशेष प्रकारचे वारे
१) आवर्त वारे (Cyclone – चक्रीवादळ)

• जिथे हवेचा दाब कमी असतो, तिथे सभोवतालची हवा वेगाने आत शोषली जाते.
• हवेच्या या हालचालीला आवर्त वारे किंवा चक्रीवादळ म्हणतात.
• हे वारे मोठ्या प्रमाणावर नुकसान करू शकतात.

२) प्रत्यावर्त वारे (Anticyclone – उच्च दाब वारे)

• जिथे हवेचा दाब जास्त असतो, तिथून हवा सभोवतालच्या भागात जाते.
• हे वारे हवामान स्वच्छ आणि निरभ्र ठेवतात.

६. वादळांना नावे कशी दिली जातात?
जेव्हा वाऱ्याचा वेग ६० किमी/तास पेक्षा जास्त असतो, तेव्हा त्या वादळाला नाव दिले जाते.
जगभरातील महासागरांनुसार वेगवेगळ्या वादळांना वेगवेगळी नावे असतात:

• “टायफून” – जपान व चीन परिसरात.
• “हरिकेन” – कॅरिबियन समुद्रात.

७. वारे आणि आपले जीवन
चांगले परिणाम:

• वारे शेतीसाठी महत्त्वाचे आहेत (पाऊस वारे).
• त्यांचा उपयोग वीज निर्मितीसाठी केला जातो (विंड मिल).
• हवामान संतुलित ठेवण्यासाठी ते मदत करतात.

वाईट परिणाम:

• चक्रीवादळामुळे मोठे नुकसान होते.
• उन्हाळ्यातील गरम वारे (लू) लोकांच्या आरोग्यासाठी घातक असतात.

निष्कर्ष:
वारे हे हवेच्या दाबाच्या फरकामुळे निर्माण होतात.
त्यांचे प्रकार, दिशा आणि वेग हवामानावर परिणाम करतात.
आपल्याला वाऱ्यांचा योग्य प्रकारे उपयोग करावा लागतो आणि संकटांपासून सुरक्षित राहावे लागते.