Notes For All Chapters – इतिहास Class 7
शिवपूर्वकालीन महाराष्ट्र
१. महाराष्ट्रातील परिस्थिती:
- 17 व्या शतकात महाराष्ट्र अहमदनगरचा निजामशाह व विजापूरचा आदिलशाह यांच्या ताब्यात होता.
- मुघलांनी खानदेशमध्ये प्रवेश केला होता आणि दक्षिणेत सत्ता वाढवण्याचा प्रयत्न करत होते.
- कोकण किनारपट्टीवर सिद्दी लोकांची वस्ती होती.
- युरोपातील पोर्तुगीज, इंग्रज, फ्रेंच आणि डच यांच्यात व्यापारासाठी संघर्ष सुरू होता.
- महाराष्ट्र अस्थिर आणि असुरक्षित होता.
२. महाराष्ट्रातील गावांचे प्रकार आणि प्रशासन:
गाव (मौजा):
- गाव हा लोकांचा मुख्य निवासस्थान असायचा.
- गाव प्रमुख पाटील असायचा, जो शेतजमीन, महसूल आणि शांतता राखायचा.
- कुलकर्णी महसुलाची नोंद ठेवत असे.
- गावातील कारागीर शेतकऱ्यांकडून “बलुतं” घेत असत.
कसबा:
- मोठे खेडेगाव, जे परगण्याचे मुख्य ठिकाण असे.
- शेतीसोबतच येथे कुशल कारागीरही असत.
- येथे मोठी बाजारपेठ असायची.
परगणा:
- अनेक गावे मिळून परगणा बनायचा.
- देशमुख (सर्व पाटलांचा प्रमुख) आणि देशपांडे (सर्व कुलकर्ण्यांचा प्रमुख) परगण्याची जबाबदारी घेत.
- ते सरकार आणि रयत (प्रजा) यांच्यातील दुवा होते.
३. दुष्काळ आणि त्याचे परिणाम:
- महाराष्ट्रातील शेती पावसावर अवलंबून होती.
- पाऊस न पडल्यास पीक उगवत नसे आणि धान्याचे भाव खूप वाढायचे.
- लोकांना आणि जनावरांना पाणी, अन्न मिळणे कठीण व्हायचे.
- लोक गाव सोडून दुसरीकडे जात असत.
- 1630 चा दुष्काळ खूप भयंकर होता.
४. संतांची भक्ती चळवळ:
- समाजात अंधश्रद्धा आणि कर्मकांड मोठ्या प्रमाणात होते.
- वारकरी पंथाने लोकांमध्ये चैतन्य निर्माण केले.
- संतांनी समतेचा आणि भक्तीचा संदेश दिला.
संत नामदेव:
- उत्कृष्ट कीर्तनकार होते.
- सर्व जाती-धर्मांतील लोकांना एकत्र आणले.
- त्यांच्या अभंगांचा प्रभाव पंजाबपर्यंत पोहोचला.
संत ज्ञानेश्वर:
- त्यांनी “भगवद्गीता” चा मराठीत अनुवाद करून “ज्ञानेश्वरी” लिहिली.
- त्यांनी भक्तिमार्गाचा प्रसार केला.
संत एकनाथ:
- त्यांनी “भावार्थ रामायण” आणि अनेक अभंग लिहिले.
- लोकांमध्ये एकात्मतेचा संदेश दिला.
संत तुकाराम:
- त्यांनी अंधश्रद्धा, कर्मकांड आणि अन्यायाविरोधात आवाज उठवला.
- “जे का रंजले गांजले त्यांसी म्हणे जो आपुले” हा त्यांचा संदेश प्रसिद्ध आहे.
५. समर्थ रामदास स्वामी:
- त्यांनी लोकांना बलोपासनेचा संदेश दिला.
- “मराठा तितुका मेळवावा, महाराष्ट्र धर्म वाढवावा” हा त्यांचा विचार होता.
- त्यांनी “दासबोध” आणि “मनाचे श्लोक” ग्रंथ लिहिले.
या प्रकरणातील महत्त्वाचे मुद्दे:
- महाराष्ट्रात अनेक सत्तांचे आक्रमण आणि लढाया चालू होत्या.
- गाव, कसबा आणि परगण्यांचे वेगळे प्रशासन होते.
- दुष्काळामुळे लोकांचे जीवन कठीण झाले.
- संतांनी समाजात समता आणि भक्तीचा संदेश दिला.
- समर्थ रामदास यांनी लोकांना संघटित होण्यास सांगितले.
👍👍👍