नागरिकशास्त्र Important Questions Class 7 Chapter 3 Nagrik Shastra Maharashtra Board Marathi Medium

संविधानाची वैशिष्ट्ये

लहान प्रश्न

1. भारतात कोणती शासनपद्धती आहे?

उत्तर: भारतात संघराज्य आणि संसदीय शासनपद्धती आहे.

2. केंद्रशासन कोणते काम पाहते?

उत्तर: संरक्षण, परराष्ट्र व्यवहार, चलन व्यवस्था आणि आंतरराष्ट्रीय व्यापार केंद्रशासन पाहते.

3. राज्यशासन कोणते काम पाहते?

उत्तर: शेती, आरोग्य, कायदा व सुव्यवस्था आणि स्थानिक शासन हे राज्यशासन पाहते.

4. समवर्ती सूची म्हणजे काय?

उत्तर: ज्या विषयांवर केंद्रशासन आणि राज्यशासन दोन्ही कायदे करू शकतात, त्यांना समवर्ती सूची म्हणतात.

5. शेषाधिकार म्हणजे काय?

उत्तर: संविधानातील कोणत्याही सूचीमध्ये नसलेल्या विषयांवर कायदा करण्याचा अधिकार केंद्रशासनाकडे असतो, त्याला शेषाधिकार म्हणतात.

6. संसदेच्या कोणकोणत्या सभा असतात?

उत्तर: लोकसभा आणि राज्यसभा या संसदेच्या सभा आहेत.

7. केंद्रशासित प्रदेश म्हणजे काय?

उत्तर: जेथे केंद्रशासन थेट राज्यकारभार पाहते, अशा प्रदेशांना केंद्रशासित प्रदेश म्हणतात. उदा. – दिल्ली, चंदीगड.

8. स्वतंत्र न्यायव्यवस्थेचा फायदा काय?

उत्तर: न्यायालये स्वतंत्र असल्याने न्यायनिवाडा निष्पक्ष आणि न्याय्य होतो.

9. भारतात कोणते नागरिकत्व आहे?

उत्तर:  भारतात फक्त एकच नागरिकत्व असते – भारतीय नागरिकत्व.

10. भारतीय संविधानात बदल कसा करता येतो?

उत्तर:  संविधानात बदल विशेष प्रक्रियेनुसार केला जातो, तो सहजही नसतो आणि कठीणही नसतो.

लांब प्रश्न

1. संघराज्य म्हणजे काय?

उत्तर:  संघराज्य ही शासनव्यवस्था दोन स्तरांवर कार्य करते – केंद्रशासन आणि राज्यशासन.

केंद्रशासन: संपूर्ण देशाचा कारभार पाहते.
राज्यशासन: आपल्या राज्यातील कारभार पाहते.
दोन्ही शासन परस्पर सहकार्याने काम करतात.

2. केंद्रशासन आणि राज्यशासनातील अधिकार कसे वाटले आहेत?

उत्तर:  भारतीय संविधानात तीन सूची तयार केल्या आहेत –

संघसूची: फक्त केंद्रशासन कायदे करू शकते. (संरक्षण, परराष्ट्र व्यवहार)
राज्यसूची: फक्त राज्यशासन कायदे करू शकते. (शेती, आरोग्य)
समवर्ती सूची: दोन्ही सरकारे कायदे करू शकतात. (शिक्षण, पर्यावरण)
नवीन विषय निर्माण झाल्यास केंद्रशासनाला कायदा करण्याचा अधिकार असतो (शेषाधिकार).

3. संसदीय शासनपद्धती म्हणजे काय?

उत्तर: भारतात संसदीय लोकशाही आहे, जिथे निर्णय घेण्याचा सर्वोच्च अधिकार संसदेकडे असतो.

संसदेमध्ये राष्ट्रपती, लोकसभा आणि राज्यसभा यांचा समावेश असतो.
लोकसभेत निवडून आलेले नेते सरकार चालवतात आणि ते लोकसभेस जबाबदार असतात.

4. स्वतंत्र न्यायव्यवस्था म्हणजे काय?

उत्तर:  भारतात न्यायालये स्वतंत्र आहेत आणि कोणत्याही सरकारच्या दबावाशिवाय न्यायनिवाडा करतात.

यामुळे न्यायव्यवस्था निष्पक्ष राहते.
न्यायाधीशांची नेमणूक राष्ट्रपती करतात आणि त्यांना सहजपणे हटवता येत नाही.

5. केंद्रशासित प्रदेश कोणते आहेत?

उत्तर:  जेथे केंद्रशासन थेट राज्यकारभार पाहते, त्यांना केंद्रशासित प्रदेश म्हणतात.

भारतात 9 केंद्रशासित प्रदेश आहेत.
उदा. दिल्ली, चंदीगड, अंदमान-निकोबार, लक्षद्वीप.

6. एकेरी नागरिकत्व म्हणजे काय?

उत्तर: भारतात फक्त एकच नागरिकत्व आहे – भारतीय नागरिकत्व.

अमेरिकेत प्रत्येक राज्याचे स्वतंत्र नागरिकत्व असते, पण भारतात तसे नाही.
भारताचा कुठलाही नागरिक कोणत्याही राज्यात राहू शकतो आणि काम करू शकतो.

7. संविधानात बदल करण्याची प्रक्रिया कशी आहे?

उत्तर: संविधानात बदल करण्यासाठी विशेष प्रक्रिया ठरवली आहे.

महत्त्वाचे बदल करण्यासाठी संसदेत बहुमताने मंजुरी आवश्यक असते.
सर्वसाधारण बदल सहज करता येतात, पण मूलभूत बदलांसाठी विशेष विचार केला जातो.

8. निवडणूक आयोग कोणते कार्य करते?

उत्तर: निवडणूक आयोग निवडणुकीचे नियोजन आणि नियंत्रण पाहतो.

सर्व निवडणुका स्वच्छ आणि पारदर्शक पद्धतीने पार पडाव्यात यासाठी आयोग जबाबदार असतो.
मतदान प्रक्रिया नियमबद्ध करण्यासाठी निवडणूक आचारसंहिता लागू केली जाते.

9. इलेक्ट्रॉनिक मतदानयंत्र (EVM) वापरण्याचे फायदे कोणते?

उत्तर: EVM वापरल्यामुळे मतदान प्रक्रिया अधिक सोपी आणि जलद होते.

फसवणूक टाळता येते.
मतमोजणी लवकर आणि अचूक होते.
पेपर वाचवून पर्यावरणाचे रक्षण होते.

10. संविधानाची वैशिष्ट्ये कोणती?

उत्तर: भारतीय संविधानाची काही महत्त्वाची वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत –

संघराज्य प्रणाली: केंद्र व राज्यशासन आहेत.
संसदीय शासनपद्धती: लोकशाही प्रणाली आहे.
स्वतंत्र न्यायव्यवस्था: न्यायालये कोणत्याही दबावाशिवाय काम करतात.
एकेरी नागरिकत्व: सर्व भारतीयांना एकच नागरिकत्व आहे.
संविधान बदलण्याची प्रक्रिया: गरजेनुसार योग्य प्रक्रियेनुसार बदल करता येतो.
निवडणूक आयोग: स्वतंत्र आणि स्वच्छ निवडणुका घेतो.