नागरिकशास्त्र Notes Class 7 Chapter 2 Nagrik Shastra Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – नागरिकशास्त्र Class 7

संविधानाची उद्देशिका

1) संविधान म्हणजे काय?

• संविधान म्हणजे देशाचे सर्वोच्च कायदे आणि नियम यांचा संग्रह आहे.
• संविधानानुसारच सरकार कार्य करते आणि कायदे बनवते.
• भारतीय संविधान संविधान सभेने तयार केले आणि 26 जानेवारी 1950 रोजी लागू झाले.

2) उद्देशिका म्हणजे काय?

• संविधानाच्या सुरुवातीलाच उद्देशिका लिहिलेली आहे.
• उद्देशिका म्हणजे संविधानाचे उद्दिष्ट स्पष्ट करणारा भाग.
• ती देशाचे मूलभूत तत्व आणि उद्दिष्टे सांगते.
• उद्देशिकेला संविधानाची प्रस्तावना किंवा सरनामा असेही म्हणतात.

3) उद्देशिकेत नमूद केलेले महत्त्वाचे तत्त्व

सार्वभौम (स्वतंत्र) राज्य:

• भारत कोणत्याही देशाच्या अधिपत्याखाली नाही.
• भारतीय नागरिक आणि सरकार आपल्या निर्णय स्वतः घेतात.

समाजवादी राज्य:

• समाजात गरीब-श्रीमंत यांच्यात जास्त तफावत असू नये.
• देशाच्या संपत्तीवर सर्व नागरिकांचा समान हक्क आहे.

धर्मनिरपेक्ष राज्य:

• कोणत्याही एका धर्माला प्राधान्य दिले जात नाही.
• सर्व नागरिकांना त्यांच्या इच्छेनुसार धर्म पाळण्याचा हक्क आहे.

लोकशाही राज्य:

• जनतेच्या मताने निवडलेले सरकार राज्यकारभार चालवते.
• नागरिकांना स्वत:च्या प्रतिनिधींची निवड करण्याचा अधिकार आहे.

गणराज्य:

• सर्व महत्त्वाची पदे (राष्ट्रपती, पंतप्रधान) लोक निवडतात.
• कोणतेही पद वंशपरंपरेने मिळत नाही.

4) उद्देशिकेतील महत्त्वाची मूल्ये

(1) न्याय:

कोणत्याही जाती, धर्म, लिंग किंवा वर्गानुसार भेदभाव न करता सर्वांना समान न्याय मिळतो.
न्यायाचे 3 प्रकार:

• सामाजिक न्याय – जाती, धर्म, भाषा यावर आधारित भेदभाव नाही.
• आर्थिक न्याय – प्रत्येकाला रोजगाराच्या संधी मिळाव्यात.
• राजकीय न्याय – प्रत्येक नागरिकाला मतदानाचा हक्क आहे.

(2) स्वातंत्र्य:

• प्रत्येक नागरिकाला विचार, अभिव्यक्ती, उपासना आणि धर्म पालन करण्याचे स्वातंत्र्य आहे.

(3) समता:

• सर्व नागरिक समान आहेत.
• कोणत्याही प्रकारचा भेदभाव होणार नाही.

(4) बंधुता:

• देशातील सर्व नागरिक एकमेकांशी प्रेमाने आणि सन्मानाने वागतील.
• जाती-पातीच्या भेदभावाला स्थान नाही.

5) आपण संविधानाने दिलेले स्वातंत्र्य कसे वापरावे?

• स्वातंत्र्य म्हणजे हवे तसे वागणे नव्हे, तर जबाबदारीने वागणे.
• सार्वजनिक ठिकाणी नियम पाळणे गरजेचे आहे.
• इतरांच्या अधिकारांचा सन्मान करावा.

6) संकल्पना स्पष्ट करा

संकल्पना             –    सोपे स्पष्टीकरण
समाजवादी राज्य  –  संपत्ती काही लोकांच्या हातात जाऊ नये, गरीब-श्रीमंतांमध्ये मोठी दरी असू नये.
समता                  –  सर्व नागरिक समान आहेत, कोणताही भेदभाव नाही.
सार्वभौम राज्य      –  भारत स्वतंत्र आहे आणि त्याचे निर्णय स्वतः घेतो.
संधीची समानता    –  सर्वांना समान संधी मिळाव्यात, कोणत्याही जाती-धर्मावर आधारित भेदभाव नाही.

7) भारतीय संविधानाच्या उद्देशिकेतील महत्त्वाच्या बाबी

• सार्वभौमत्व (स्वतंत्रता)
• समाजवाद (सर्वांच्या हक्कांचे संरक्षण)
• धर्मनिरपेक्षता (सर्व धर्म समान)
• लोकशाही (जनतेचे राज्य)
• गणराज्य (वंशपरंपरागत सत्ता नाही)
• न्याय, समता, स्वातंत्र्य आणि बंधुता