नागरिकशास्त्र Notes Class 7 Chapter 3 Nagrik Shastra Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – नागरिकशास्त्र Class 7

संविधानाची वैशिष्ट्ये

1. संघराज्य (Federal System)

• भारतात संघराज्य पद्धत आहे, म्हणजे केंद्रशासन आणि राज्यशासन असे दोन स्तर असतात.
• केंद्रशासन: संपूर्ण देशावर राज्य करते. उदा. – संरक्षण, परराष्ट्र व्यवहार, चलन व्यवस्था.
• राज्यशासन: फक्त राज्याच्या हद्दीत राज्यकारभार पाहते. उदा. – शेती, आरोग्य, कायदा व सुव्यवस्था.
• दोन्ही शासनांनी सहकार्याने काम करावे लागते.

2. अधिकार विभागणी (Division of Powers)

संविधानाने तीन सूची तयार केल्या आहेत –

• संघसूची: केंद्रशासनाचे विषय (संरक्षण, परराष्ट्र संबंध).
• राज्यसूची: राज्यशासनाचे विषय (शेती, आरोग्य, शिक्षण).
• समवर्ती सूची: दोन्ही सरकारांना कायदे करण्याचा अधिकार (पर्यावरण, रोजगार).

याशिवाय नवीन विषय निर्माण झाल्यास त्यावर कायदा करण्याचा अधिकार केंद्रशासनाकडे असतो. याला शेषाधिकार म्हणतात.

3. संसदीय शासनपद्धती (Parliamentary System)

• भारतात संसदीय लोकशाही आहे.
• संसदेमध्ये राष्ट्रपती, लोकसभा आणि राज्यसभा यांचा समावेश असतो.
• लोकसभेत निवडून आलेले नेते सरकार चालवतात आणि त्यांच्या कामगिरीसाठी लोकसभेला जबाबदार असतात.

4. केंद्रशासित प्रदेश (Union Territories)

• भारतात 28 राज्ये आणि 9 केंद्रशासित प्रदेश आहेत.
• केंद्रशासित प्रदेश केंद्रशासनाच्या नियंत्रणाखाली असतात.
• उदा. – दिल्ली, चंदीगड, अंदमान-निकोबार, लक्षद्वीप.

5. स्वतंत्र न्यायव्यवस्था (Independent Judiciary)

• भारतात न्यायालये स्वतंत्र आहेत, म्हणजे त्यांच्यावर कोणत्याही सरकारचा दबाव नसतो.
• न्यायालय दोन्ही बाजू ऐकून योग्य निर्णय देते.
• न्यायाधीशांची नेमणूक राष्ट्रपती करतात आणि त्यांना सहज हटवता येत नाही.

6. एकेरी नागरिकत्व (Single Citizenship)

• भारतात फक्त एक नागरिकत्व असते – भारतीय नागरिकत्व.
• अमेरिकेत वेगवेगळी राज्य नागरिकत्वे असतात, पण भारतात तसे नाही.

7. संविधानात बदल करण्याची प्रक्रिया (Amendment Process)

• परिस्थितीनुसार संविधानात बदल करता येतो.
• हे बदल फार कठीण नसावेत पण सहजही नसावेत, त्यामुळे विशेष प्रक्रिया ठरवलेली आहे.
• संविधानाच्या स्थैर्यासाठी आणि गरजेनुसार बदल करण्यासाठी योग्य प्रक्रिया आहे.

8. निवडणूक आयोग (Election Commission)

• भारतात स्वतंत्र निवडणूक आयोग आहे, जो निवडणुकांचे नियोजन आणि नियंत्रण करतो.
• लोकशाही टिकवण्यासाठी स्वच्छ आणि पारदर्शक निवडणुका गरजेच्या आहेत.
• आयोग निवडणुकीच्या वेळी निवडणूक आचारसंहिता लागू करतो.

महत्त्वाचे मुद्दे:

•  भारतात केंद्र आणि राज्य सरकार वेगवेगळे असते.
• संविधानाने केंद्र आणि राज्यातील अधिकार ठरवले आहेत.
• लोकशाही पद्धतीने सरकार चालते आणि न्यायव्यवस्था स्वतंत्र आहे.
• भारतीय नागरिकांना फक्त एकच नागरिकत्व असते.
• संविधानात गरज पडल्यास योग्य प्रक्रियेनुसार बदल करता येतो.
• निवडणूक आयोग स्वच्छ आणि पारदर्शक निवडणुका घेण्याचे काम पाहतो.