Imp Questions For All Chapters – सामान्य विज्ञान Class 7

तारकांच्या दुनियेत

लहान प्रश्न

1. दीर्घिका म्हणजे काय?
उत्तर: लाखो-कोटी तारे, धूळ आणि वायू यांचा मोठा समूह म्हणजे दीर्घिका.

2. तारे कशापासून तयार होतात?
उत्तर: तारे तेजोमेघ (धूळ आणि वायूंचे ढग) यापासून तयार होतात.

3. ध्रुवतारा का महत्त्वाचा आहे?
उत्तर: ध्रुवतारा नेहमी उत्तर दिशेला स्थिर दिसतो, त्यामुळे दिशा ओळखण्यासाठी उपयोगी आहे.

4. सप्तर्षी तारकासमूह कशासारखा दिसतो?
उत्तर: सप्तर्षी तारकासमूह पतंगासारखा दिसतो.

5. आकाश निरीक्षण कधी करावे?
उत्तर: आकाश निरीक्षण शहरापासून दूर आणि अमावास्येच्या रात्री करावे.

6. ‘क्षितिज’ म्हणजे काय?
उत्तर: जिथे आकाश आणि जमीन एकत्र येतात असे दिसते, त्या रेषेला क्षितिज म्हणतात.

7. तारे आणि ग्रह यांच्यात काय फरक आहे?
उत्तर: तारे स्वतः चमकतात, पण ग्रह सूर्याच्या प्रकाशाने चमकतात.

8. आकाशगंगेला इंग्रजीत काय म्हणतात?
उत्तर: आकाशगंगेला “Milky Way” म्हणतात.

9. सूर्य कुठल्या तारकासमूहाच्या मागे असतो ते कसे कळते?
उत्तर: “नक्षत्र लागणे” म्हणजे सूर्याच्या मागे कोणता तारकासमूह आहे ते ओळखणे.

10. “नक्षत्र” म्हणजे काय?
उत्तर: आकाशात दिसणाऱ्या ठराविक ताऱ्यांच्या समूहाला नक्षत्र म्हणतात.

लांब प्रश्न

1. ताऱ्यांचा जन्म आणि जीवनप्रवास कसा असतो?
उत्तर: तारे तेजोमेघापासून तयार होतात आणि लाखो वर्षे टिकून शेवटी कृष्णविवर, न्यूट्रॉन तारा किंवा श्वेत बटू बनतात.

2. सप्तर्षी आणि ध्रुवताऱ्याचा एकमेकांशी काय संबंध आहे?
उत्तर: सप्तर्षी तारकासमूहातील दोन ताऱ्यांना जोडून रेष काढल्यास ध्रुवतारा सापडतो.

3. ग्रह, तारे आणि नक्षत्र यांचा मानवी जीवनावर परिणाम होतो का?
उत्तर: नाही! विज्ञानानुसार यांचा मानवी जीवनावर काहीही परिणाम होत नाही.

4. आकाश निरीक्षण करताना कोणत्या गोष्टी लक्षात ठेवाव्यात?
उत्तर: निरीक्षण शहराबाहेर करावे, दुर्बिणीचा वापर करावा आणि ध्रुवताऱ्याचा शोध घ्यावा.

5. “मृग नक्षत्र लागले” याचा काय अर्थ होतो?
उत्तर: पावसाळ्याच्या सुरुवातीला सूर्य मृग तारकासमूहाच्या पार्श्वभूमीवर असतो, त्यामुळे हे नक्षत्र लागल्याचे मानले जाते.

Notes For All Chapters – सामान्य विज्ञान Class 7

तारकांच्या दुनियेत

1. दीर्घिका म्हणजे काय?
➡️ दीर्घिका म्हणजे असंख्य तारे, धूळ आणि वायूंचा मोठा समूह असतो.
➡️ आपल्या आकाशगंगेचे नाव “मिल्की वे” आहे.
➡️ प्रत्येक दीर्घिकेमध्ये लाखो-कोटी तारे असतात.

2. तारे कसे तयार होतात?
➡️ ताऱ्यांची निर्मिती तेजोमेघ या मोठ्या धुळीच्या ढगांपासून होते.
➡️ गुरुत्वाकर्षणामुळे तेजोमेघ आकुंचन पावतो आणि त्याचे तापमान वाढते.
➡️ जेव्हा तापमान फार वाढते, तेव्हा हायड्रोजन वायूचा ज्वलन होऊन तारा चमकतो.
➡️ ताऱ्यांचा जीवनप्रवास लाखो वर्षे चालतो आणि शेवटी ते नष्ट होतात किंवा कृष्णविवर (Black Hole) बनतात.

3. आकाश निरीक्षण म्हणजे काय?
➡️ रात्री आकाशात चंद्र, तारे आणि ग्रहांचे निरीक्षण करणे म्हणजे आकाश निरीक्षण.
➡️ हे निरीक्षण करण्यासाठी दुर्बिणी किंवा टेलिस्कोप वापरला जातो.
➡️ ध्रुवतारा हा उत्तर दिशेला स्थिर दिसतो, त्यामुळे तो दिशा शोधण्यासाठी वापरला जातो.

4. आकाशातील महत्त्वाचे बिंदू:
(1) क्षितिज (Horizon) – जिथे आकाश आणि जमीन मिळाल्यासारखी दिसते.
(2) ऊर्ध्वबिंदू (Zenith) – आपल्या डोक्याच्या थेट वरचा बिंदू.
(3) अधःबिंदू (Nadir) – आपल्या पायाच्या खालील आकाशातील बिंदू.
(4) खगोलीय ध्रुव (Celestial Poles) – पृथ्वीच्या उत्तर आणि दक्षिण ध्रुवाच्या कल्पित विस्तारलेल्या रेषांवरचे बिंदू.
(5) वैषुविक वृत्त (Celestial Equator) – पृथ्वीच्या विषुववृत्ताचा आकाशातील विस्तार.
(6) आयनिक वृत्त (Ecliptic) – सूर्य आकाशात सरकताना दिसणारा मार्ग.

5. तारकासमूह म्हणजे काय?
➡️ आकाशात काही तारे एकत्र दिसतात आणि ते विशिष्ट आकृतीसारखे दिसतात.
➡️ अशा ताऱ्यांच्या समूहाला तारकासमूह म्हणतात.
➡️ उदा. सप्तर्षी, शर्मिष्ठा, मृगनक्षत्र, वृश्चिक इत्यादी.

6. सप्तर्षी आणि ध्रुवतारा:
➡️ सप्तर्षी हा सात मोठ्या ताऱ्यांचा समूह आहे, जो पतंगासारखा दिसतो.
➡️ सप्तर्षीच्या दोन ताऱ्यांची रेषा वाढवली तर ध्रुवतारा शोधता येतो.
➡️ ध्रुवतारा नेहमी उत्तर दिशेला स्थिर दिसतो.

7. ग्रह – तारे – नक्षत्र यांचा मानवी जीवनावर परिणाम होतो का?
➡️ नाही! विज्ञानानुसार ग्रह, तारे, नक्षत्र यांचा मानवी आयुष्याशी काहीही संबंध नाही.
➡️ राशीभविष्य किंवा ग्रहांच्या स्थितीमुळे कोणतेही चांगले किंवा वाईट परिणाम होत नाहीत.
➡️ आपण वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून विचार करायला हवा.

8. आकाश निरीक्षण करण्यापूर्वी घ्यावयाची काळजी:
✅ शक्यतो शहरापासून दूर आणि अमावास्येच्या रात्री निरीक्षण करावे.
✅ दुर्बिणी किंवा टेलिस्कोप चा वापर करावा.
✅ ध्रुवतारा शोधून निरीक्षण सुरू करावे.
✅ पश्चिमेकडील तारे आधी मावळतात, त्यामुळे निरीक्षण तिथपासून सुरू करावे.
✅ आकाश नकाशाचा योग्य वापर करावा.

9. “नक्षत्र लागणे” म्हणजे काय?
➡️ पृथ्वी फिरताना सूर्याच्या मागे काही विशिष्ट तारे किंवा तारकासमूह असतात.
➡️ ते तारे त्या वेळी दृश्यमान नसले तरी त्यांची उपस्थिती लक्षात घेतली जाते.
➡️ उदाहरणार्थ, पावसाळ्यात “मृग नक्षत्र लागले” असे म्हणतात, कारण त्या वेळी सूर्य मृग तारकासमूहाजवळ असतो.

10. महत्त्वाच्या संस्था:
🔹 आयुका (IUCAA) – पुणे: खगोलशास्त्रावर संशोधन करणारी संस्था.
🔹 नेहरू तारांगण: नवी दिल्ली, बंगळुरू, मुंबई आणि पुणे येथे तारांगण केंद्रे आहेत, जिथे आकाश निरीक्षण करता येते.

संक्षिप्त पुनरावलोकन:
✔️ तारे तेजोमेघातून जन्म घेतात आणि दीर्घकाळ टिकतात.
✔️ सप्तर्षी आणि ध्रुवतारा दिशा ओळखण्यासाठी उपयोगी आहेत.
✔️ ग्रह, तारे, नक्षत्र यांचा मानवी जीवनावर कोणताही परिणाम होत नाही.
✔️ आकाश निरीक्षण करण्यासाठी योग्य जागा आणि उपकरणे वापरावीत.
✔️ खगोलशास्त्राच्या अभ्यासासाठी भारतात अनेक संस्था आहेत.

Question Answer For All Chapters – सामान्य विज्ञान Class 7

तारकांच्या दुनियेत

स्वाध्याय

1. रिकाम्या जागी कंसातील योग्य शब्द लिहा.
(मध्यमंडळ, क्षितिज, बारा, नऊ, भासमान, वैषुविक, आयनिक)
अ. दूरवर पाहिल्यास आकाश जमिनीला टेकल्यासारखे दिसते. त्या रेषेला क्षितिज म्हणतात.
आ. राशींची संकल्पना मांडताना आयनिक वृत्त विचारात घेतले आहे.
इ. क्रतुमानानुसार वर्गीकरण केल्यास एका क्रतूत बारा नक्षत्रे येतात.
उ. सूर्याचे पूर्वेस उगवणे व पश्चिमेस मावळणे हे सूर्याचे भासमान भ्रमण आहे.

2. आज आठ वाजता उगवलेला तारा एका महिन्याने किती वाजता उगवलेला दिसेल? का?
उत्तर: तारे दररोज सुमारे 4 मिनिटे लवकर उगवतात. म्हणजे 30 दिवस × 4 मिनिटे = 120 मिनिटे (2 तास).
याचा अर्थ असा की, जर एखादा तारा आज रात्री 8 वाजता उगवला असेल, तर तो एका महिन्यानंतर रात्री 6 वाजता उगवलेला दिसेल.

3. ‘नक्षत्र लागणे’ म्हणजे काय? पावसाळ्यात ‘मृग नक्षत्र लागले’ म्हणतात, याचा अर्थ काय?
उत्तर: पृथ्वी आपल्या कक्षेत फिरत असताना सूर्याच्या मागे काही विशिष्ट नक्षत्रे दिसतात. त्या स्थितीला ‘नक्षत्र लागणे’ असे म्हणतात.

पावसाळ्याच्या सुरुवातीला जेव्हा सूर्य ‘मृग नक्षत्रा’च्या पार्श्वभूमीवर असतो, तेव्हा ‘मृग नक्षत्र लागले’ असे म्हणतात. हे नक्षत्र आल्यावर पावसाळ्याची सुरुवात होते, असे मानले जाते.

4. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
अ. तारकासमूह म्हणजे काय?
उत्तर: आकाशातील काही तारे विशिष्ट आकृतीत एकत्र दिसतात. अशा ताऱ्यांच्या समूहाला तारकासमूह म्हणतात.
उदा. सप्तर्षी, शर्मिष्ठा, मृगनक्षत्र, वृश्चिक तारकासमूह इत्यादी.

आ. आकाश निरीक्षण करण्यापूर्वी कोणती काळजी घ्यावी असे तुम्हांला वाटते?
उत्तर:
(1) आकाश निरीक्षण करण्यासाठी शहरापासून दूर आणि शक्यतो अमावस्येची रात्र निवडावी.
(2) आकाश निरीक्षण करण्यासाठी दुर्बिणीचा वापर करावा.
(3) उत्तर दिशेकडील ध्रुवतारा शोधून निरीक्षण सुरू करावे.
(4) पश्‍चिमेकडील तारे लवकर मावळतात, म्हणून त्यांच्यापासून निरीक्षण सुरू करावे.
(5) आकाश नकाशाचा योग्य वापर करावा.

इ. ‘ग्रह – तारे – नक्षत्र’ यांचा मानवी जीवनावर परिणाम होतो, असे म्हणणे योग्य आहे का? का?
उत्तर:
नाही, कारण विज्ञानाने सिद्ध केले आहे की ग्रह, तारे, नक्षत्र यांचा मानवी जीवनावर कोणताही प्रभाव पडत नाही.
या गोष्टी नैसर्गिक आहेत आणि त्यांचा आपल्यावर कोणताही चांगला किंवा वाईट परिणाम होत नाही.
त्यामुळे नक्षत्र किंवा राशीवर विश्वास ठेवण्यापेक्षा विज्ञानाच्या दृष्टिकोनातून विचार करावा.

5. आकृती 20.1 अनुसार ताऱ्यांची निर्मिती व जीवनप्रवासासंदर्भात परिच्छेद लिहा.
उत्तर:
ताऱ्यांची निर्मिती व जीवनप्रवास (आकृती 20.1 नुसार):
➡️ ताऱ्यांची निर्मिती तेजोमेघ या धुळी आणि वायूंच्या ढगांपासून होते.

➡️ गुरुत्वाकर्षणामुळे हा तेजोमेघ आकुंचन पावतो आणि त्याचा दाब व तापमान वाढते.

➡️ जसजसे तापमान वाढते, तसा हायड्रोजन वायू अणूसंलयनाने हेलियममध्ये बदलतो आणि प्रकाश निर्माण होतो.

➡️ यामुळे एक नवीन तारा जन्माला येतो.

➡️ ताऱ्यांच्या आयुष्यात वेगवेगळे टप्पे असतात –
(1) मुख्य अनुक्रम (Main Sequence) – ज्या टप्प्यात तारा सर्वाधिक स्थिर असतो.
(2) लाल महातारा (Red Giant) – ताऱ्याचा विस्तार होऊन त्याचा शेवट जवळ येतो.
(3) श्वेत बटू (White Dwarf) / कृष्णविवर (Black Hole) – तारा संपूर्णपणे नष्ट होतो किंवा कृष्णविवर बनतो.

➡️ हा संपूर्ण प्रवास लाखो-करोडो वर्षे चालतो.

Imp Questions For All Chapters – सामान्य विज्ञान Class 7

चुंबकीय क्षेत्राचे गुणधर्म

लहान प्रश्न

1. चुंबक म्हणजे काय?
उत्तर: लोखंड, निकेल आणि कोबाल्टसारख्या धातूंना आकर्षित करणाऱ्या वस्तूस चुंबक म्हणतात.

2. चुंबकाचे किती ध्रुव असतात?
उत्तर: चुंबकाचे दोन ध्रुव असतात – उत्तर (N) आणि दक्षिण (S).

3. चुंबकीय क्षेत्र म्हणजे काय?
उत्तर: चुंबकाभोवती असलेल्या जागेत चुंबकीय प्रभाव जाणवतो, त्याला चुंबकीय क्षेत्र म्हणतात.

4. चुंबकीय बलरेषा कोणत्या दिशेने जातात?
उत्तर: त्या नेहमी उत्तर ध्रुवापासून दक्षिण ध्रुवाकडे जातात.

5. होकायंत्राचा उपयोग कशासाठी होतो?
उत्तर: दिशा शोधण्यासाठी होकायंत्राचा उपयोग होतो.

6. विद्युत चुंबक म्हणजे काय?
उत्तर: विद्युत प्रवाहाच्या सहाय्याने तयार केलेला तात्पुरता चुंबक विद्युत चुंबक असतो.

7. पृथ्वी एक मोठा चुंबक का आहे?
उत्तर: पृथ्वीचे चुंबकीय गुणधर्म आहेत, त्यामुळे ती एक मोठा चुंबक आहे.

8. चुंबकाच्या कोणत्या ध्रुवांमध्ये आकर्षण होते?
उत्तर: भिन्न ध्रुव (N-S) एकमेकांना आकर्षित करतात.

9. चुंबकाच्या कोणत्या ध्रुवांमध्ये प्रतिकर्षण होते?
उत्तर: समान ध्रुव (N-N किंवा S-S) एकमेकांना दूर लोटतात.

10. धातुशोधक यंत्राचा उपयोग कोणत्या ठिकाणी होतो?
उत्तर: विमानतळ, मंदिरे, सुरक्षा तपासणी आणि खाणीत धातू शोधण्यासाठी.

लांब प्रश्न

1. चुंबक कशाप्रकारे तयार करतात?
उत्तर: एकस्पर्शी व द्विस्पर्शी पद्धतीने चुंबक तयार करतात. यामध्ये चुंबकाची घासणी करून लोखंडाला चुंबकीय गुणधर्म दिले जातात.

2. चुंबकीय बलरेषांचे गुणधर्म कोणते आहेत?
उत्तर: या रेषा नेहमी उत्तर ध्रुवाकडून दक्षिण ध्रुवाकडे जातात आणि कधीही एकमेकांना छेदत नाहीत.

3. पूर्वीच्या काळात व्यापारी मार्गक्रमण करताना चुंबकाचा कसा उपयोग करायचे?
उत्तर: व्यापारी होकायंत्राचा उपयोग दिशा शोधण्यासाठी करत असत, ज्यामुळे समुद्र प्रवास सोपा व्हायचा.

4. विद्युत चुंबक आणि साधा चुंबक यात काय फरक आहे?
उत्तर: विद्युत चुंबक तात्पुरता असतो आणि विद्युत प्रवाह दिल्यावर कार्य करतो, तर साधा चुंबक कायमस्वरूपी चुंबकीय असतो.

5. होकायंत्र कसे कार्य करते?
उत्तर: त्यामध्ये सूचीचुंबक असते, जो नेहमी पृथ्वीच्या उत्तर-दक्षिण दिशेकडे निर्देश करतो आणि प्रवासासाठी दिशा दाखवतो.

Notes For All Chapters – सामान्य विज्ञान Class 7

चुंबकीय क्षेत्राचे गुणधर्म

1. चुंबक म्हणजे काय?
चुंबक ही अशी वस्तू आहे जी लोखंड, निकेल आणि कोबाल्टसारख्या धातूंना आकर्षित करते.

प्रकार:

नैसर्गिक चुंबक: नैसर्गिकरित्या सापडतो. (उदा. लोडस्टोन)
कृत्रिम चुंबक: माणसाने तयार केलेला. (उदा. पट्टी चुंबक, घोड्याच्या नालासारखा चुंबक)

2. चुंबकाची वैशिष्ट्ये:
✅ चुंबकाचे दोन टोक असतात – उत्तर ध्रुव (N) आणि दक्षिण ध्रुव (S).
✅ समान ध्रुव एकमेकांना दूर लोटतात (प्रतिकर्षण).
✅ भिन्न ध्रुव एकमेकांना आकर्षित करतात (आकर्षण).
✅ चुंबक मुक्तपणे टांगला असता तो नेहमी उत्तर-दक्षिण दिशेत स्थिरावतो.
✅ चुंबकाच्या भोवती चुंबकीय क्षेत्र असते.

3. चुंबक कसा तयार करतात?
(अ) एकस्पर्शी पद्धती:
पट्टी चुंबकाचा एक ध्रुव पोलादी पट्टीवर 15-20 वेळा घासला जातो.
अल्पकाळ टिकणारे चुंबकत्व निर्माण होते.

(आ) द्विस्पर्शी पद्धती:
दोन चुंबकांचे विरुद्ध ध्रुव पोलादी पट्टीवर एकाच वेळी घासले जातात.
दीर्घकाळ टिकणारे चुंबकत्व निर्माण होते.

4. पृथ्वी हा एक मोठा चुंबक आहे!
पृथ्वीमध्ये चुंबकीय गुणधर्म आहेत, म्हणूनच होकायंत्राची चुंबकसूची नेहमी उत्तर-दक्षिण दिशेकडे निर्देश करते.
वैज्ञानिक विल्यम गिल्बर्टने सांगितले की पृथ्वीच्या भौगोलिक उत्तर ध्रुवाजवळ चुंबकीय दक्षिण ध्रुव असतो.

5. चुंबकीय क्षेत्र म्हणजे काय?
चुंबकाभोवती असलेल्या जागेत चुंबकीय प्रभाव जाणवतो, यालाच चुंबकीय क्षेत्र म्हणतात.
चुंबकीय क्षेत्र रेषा या उत्तर ध्रुवाकडून दक्षिण ध्रुवाकडे जातात.
जिथे रेषा दाट असतात तिथे चुंबकीय प्रभाव जास्त असतो.

6. चुंबकीय बलरेषांचे गुणधर्म:
✅ चुंबकीय बलरेषा कधीही एकमेकांना छेदत नाहीत.
✅ त्या उत्तर ध्रुवापासून दक्षिण ध्रुवाकडे जातात.
✅ ज्या भागात बलरेषा दाट असतात, तिथे चुंबकीय क्षेत्र जास्त असते.

7. होकायंत्र (Compass) चे कार्य:
सूचीचुंबक (Needle Magnet) मुळे होकायंत्र उत्तर-दक्षिण दिशेची माहिती देते.
प्रवासात आणि समुद्रात दिशानिर्देशांसाठी याचा उपयोग होतो.

8. विद्युत चुंबक (Electromagnet) म्हणजे काय?
विद्युत प्रवाहाच्या सहाय्याने चुंबक तयार करता येतो.
यासाठी लोखंडी कोर, तांब्याची तार आणि बॅटरी लागते.
विद्युत चुंबक तात्पुरता चुंबक असतो आणि स्विच बंद केला की त्याचे चुंबकत्व नष्ट होते.

9. धातुशोधक यंत्र (Metal Detector):
विद्युत चुंबकाच्या मदतीने धातू शोधण्याचे यंत्र.
विमानतळ, मंदिरे, सुरक्षा तपासणी आणि खाणींमध्ये याचा वापर होतो.

10. पूर्वीच्या काळात व्यापारी चुंबकाचा कसा वापर करत होते?
समुद्री प्रवास करताना व्यापारी होकायंत्राचा वापर दिशांसाठी करत असत.
होकायंत्रामुळे जहाजांना योग्य मार्गदर्शन मिळत असे.

Question Answer For All Chapters – सामान्य विज्ञान Class 7

चुंबकीय क्षेत्राचे गुणधर्म

स्वाध्याय

1. रिकाम्या जागी योग्य शब्द वापरा.
अ. औद्योगिक क्षेत्रामध्ये वापरले जाणारे चुंबक बनवण्यासाठी अल्निको (Alnico) व निओडिमियम (Neodymium) या संमिश्रांचा उपयोग केला जातो.
आ. चुंबकीय क्षेत्र काच व प्लॅस्टिक यांमधून आरपार जाऊ शकते.
इ. चुंबकीय क्षेत्राची तीव्रता चुंबकीय रेषांच्या साहाय्याने दर्शवतात.
ई. चुंबकाची खरी कसोटी प्रतिबंधक प्रभाव ही आहे.

2. सांगा मी कोणाशी जोडी लावू?

3. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
अ. कृत्रिम चुंबक तयार करण्याच्या दोन पद्धतींमधील फरक सांगा.

आ. विद्युत चुंबक तयार करण्यासाठी कोणकोणत्या पदार्थांचा उपयोग करता येतो?
उत्तर:
लोखंड (Iron)
मृदु लोखंड (Soft Iron)
स्टील (Steel)
फेराइट (Ferrite)

इ. टीप लिहा – चुंबकीय क्षेत्र.
उत्तर:
चुंबकीय क्षेत्र म्हणजे कोणत्याही चुंबकाभोवती असलेल्या जागेत प्रभाव टाकणारा अदृश्य प्रदेश.
चुंबकीय क्षेत्राच्या ओळी ध्रुवांपासून बाहेर पडतात आणि विरुद्ध ध्रुवाला जातात.
या क्षेत्राची तीव्रता चुंबकीय रेषांच्या घनतेवर अवलंबून असते.

ई. होकायंत्रात चुंबकसूचीचा वापर का केला जातो?
उत्तर:
होकायंत्र (Compass) हे दिशा दाखवण्यासाठी वापरले जाते.
त्यामध्ये सूचीचुंबक असतो, जो पृथ्वीच्या चुंबकीय उत्तर व दक्षिण ध्रुवांकडे निर्देश करतो.
त्यामुळे प्रवास करताना योग्य दिशा ठरवणे सोपे होते.

उ. चुंबकीय क्षेत्राची तीव्रता व दिशा कशाच्या साहाय्याने दर्शवली जाते ते आकृतीच्या साहाय्याने स्पष्ट करा.
उत्तर:
चुंबकीय क्षेत्राची तीव्रता व दिशा चुंबकीय क्षेत्र रेषा (Magnetic Field Lines) यांच्या साहाय्याने दर्शवली जाते. खालील आकृतीद्वारे हे स्पष्ट करता येईल:
(N) —–>—–>—–> (S)
N ध्रुवाकडून S ध्रुवाकडे चुंबकीय क्षेत्र रेषा जातात.
जास्त रेषा = जास्त तीव्रता
रेषांच्या दाटीच्या दिशेने प्रभाव अधिक असतो.

4. पूर्वीच्या काळी व्यापारी मार्गक्रमण करत असताना चुंबकाचा वापर कशाप्रकारे करत होते याची सविस्तर माहिती लिहा
उत्तर: प्राचीन व्यापारी होकायंत्राचा (Compass) वापर समुद्री आणि भू मार्गक्रमणासाठी करत असत.
चिनी लोकांनी सर्वप्रथम सूचीचुंबक (Magnetic Needle) चा उपयोग नेव्हिगेशनसाठी केला.
यामुळे उत्तर-दक्षिण दिशा कळत असे आणि जहाजांना योग्य मार्ग मिळत असे.
व्यापारी मार्गक्रमणादरम्यान रात्रीच्या वेळी किंवा वादळाच्या वेळी दिशा ठरवण्यासाठी चुंबकाचा मोठ्या प्रमाणात उपयोग केला जात असे.

उपक्रम :
धातुशोधक यंत्राच्या कार्याची माहिती मिळवा.

• धातुशोधक (Metal Detector) यंत्रामध्ये विद्युत चुंबकांचा उपयोग केला जातो.
• जेव्हा धातू शोधायचा असेल, तेव्हा चुंबकीय क्षेत्रातील क्षेपण धारा (Induced Currents) धातूमध्ये निर्माण होतात आणि ते शोधण्यास मदत होते.
• याचा वापर सुरक्षा तपासणीसाठी, खजिना शोधण्यासाठी आणि खाणीत धातू शोधण्यासाठी केला जातो.

Imp Questions For All Chapters – सामान्य विज्ञान Class 7

ध्वनी : ध्वनीची निर्मिती

लहान प्रश्न

1. ध्वनी कशामुळे निर्माण होतो?
उत्तर: वस्तूच्या कंपनांमुळे ध्वनी निर्माण होतो.

2. ध्वनीच्या प्रसारासाठी काय आवश्यक असते?
उत्तर: ध्वनीच्या प्रसारासाठी हवा, पाणी किंवा घन माध्यम आवश्यक असते.

3. ध्वनीच्या तीव्रतेचे मापन कोणत्या एककात केले जाते?
उत्तर: डेसिबेल (dB) मध्ये मापन केले जाते.

4. कोणत्या ध्वनीला श्राव्य ध्वनी म्हणतात?
उत्तर: 20 Hz ते 20,000 Hz वारंवारितीच्या ध्वनीला श्राव्य ध्वनी म्हणतात.

5. कोणता प्राणी श्राव्यातीत ध्वनी ऐकू शकतो?
उत्तर: कुत्रा, वटवाघूळ आणि डॉल्फिन हे प्राणी श्राव्यातीत ध्वनी ऐकू शकतात.

6. चंद्रावर ध्वनी ऐकू येतो का? का?
उत्तर: नाही, कारण चंद्रावर हवा नाही, त्यामुळे ध्वनी प्रसार होऊ शकत नाही.

7. ताण वाढवल्यावर तारेचा ध्वनी कसा होतो?
उत्तर: ताण वाढवल्यावर ध्वनी उच्च (तिखट) होतो.

8. ध्वनीची वारंवारिता कशावर अवलंबून असते?
उत्तर: वस्तूच्या कंपनांच्या वेगावर अवलंबून असते.

9. श्राव्य आणि अवश्राव्य ध्वनी यातील मुख्य फरक काय?
उत्तर: माणसाला ऐकू येणारा श्राव्य, आणि ऐकू न येणारा अवश्राव्य ध्वनी.

10. ध्वनी प्रदूषण टाळण्यासाठी आपण काय करू शकतो?
उत्तर: जास्त आवाज न करणे, हॉर्न कमी वाजवणे, आवाज नियंत्रित करणे.

लांब प्रश्न

1. ध्वनीचा प्रसार कसा होतो?
उत्तर: ध्वनी हवेतील, पाण्यातील किंवा घन पदार्थातील रेणूंना हलवतो आणि आपल्या कानापर्यंत पोहोचतो.

2. दोलनगती म्हणजे काय?
उत्तर: एखादी वस्तू जर एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जाऊन परत त्याच मार्गाने आली, तर त्या गतीला दोलनगती म्हणतात.

3. ध्वनीच्या उच्च-नीचतेचा काय संबंध आहे?
उत्तर: वारंवारिता जास्त असल्यास ध्वनी उच्च (तिखट) आणि कमी असल्यास नीच (मंद) असतो.

4. श्राव्यातीत ध्वनीचे दोन उपयोग सांगा.
उत्तर:  1) सोनोग्राफीसाठी वापर केला जातो.
2) रडार यंत्रणेत जहाजे किंवा अडथळे शोधण्यासाठी वापर केला जातो.

5. ध्वनी प्रदूषणामुळे कोणते नुकसान होते?
उत्तर: जास्त आवाजामुळे कानाचे नुकसान, ताणतणाव, आणि आरोग्य बिघडते.

Notes For All Chapters – सामान्य विज्ञान Class 7

ध्वनी : ध्वनीची निर्मिती

1. ध्वनी म्हणजे काय?
आपण वेगवेगळ्या गोष्टींमधून आवाज ऐकतो, जसे की टाळ्या वाजवणे, फटाके फुटणे, वाद्य वाजवणे.
ध्वनी निर्माण होण्यासाठी वस्तू कंपन (हलणे-डोलणे) करणे आवश्यक आहे.
कंपनांमुळे हवेमध्ये लाटा तयार होतात आणि त्या आपल्या कानापर्यंत पोहोचतात.

2. ध्वनी कसा तयार होतो?
टाळ्या वाजवल्यावर आपले हात थोड्या वेळाने शांत होतात, म्हणजेच कंपन थांबले की ध्वनीही बंद होतो.
संगीत वाजवताना, तारे किंवा पडदे कंपित होतात आणि त्यातून ध्वनी निर्माण होतो.

3. ध्वनीच्या लहरी (Sound Waves) आणि माध्यम (Medium)
ध्वनीच्या प्रसारासाठी हवा, पाणी किंवा घन पदार्थ लागतो.
उदाहरण: आपण पाण्याखाली असताना काहीतरी आवाज झाला तर तो आपल्याला ऐकू येतो.
चंद्रावर हवा नाही, त्यामुळे तिथे कोणताही ध्वनी ऐकू येत नाही.

4. दोलक, दोलन आणि दोलनगती
झोपाळ्यावर झोका घेताना झोपाळा एका बाजूला जाऊन परत येतो.
या पुढे-मागे होणाऱ्या गतीला दोलनगती म्हणतात.
दोलकाच्या लांबीवर त्याच्या झोक्यांचा वेग अवलंबून असतो.

5. वारंवारिता आणि उच्च-नीचता (Pitch)
एखादी वस्तू एका सेकंदात किती वेळा कंपित होते, त्याला वारंवारिता म्हणतात.
वारंवारिता हर्ट्झ (Hz) मध्ये मोजतात.
उच्च वारंवारिता म्हणजे उच्च पट्टीचा आवाज (उदा. डासाचा गुणगुणाट).
कमी वारंवारिता म्हणजे नीच पट्टीचा आवाज (उदा. सिंहाची डरकाळी).

6. ध्वनीची तीव्रता (Loudness)
ध्वनी मोठा किंवा लहान असण्याला ध्वनीची तीव्रता म्हणतात.
तीव्रता ध्वनीच्या आयामावर (Amplitude) अवलंबून असते.
आयाम जास्त असेल तर ध्वनी मोठा, आणि आयाम कमी असेल तर ध्वनी लहान होतो.
ध्वनीची पातळी डेसिबेल (dB) मध्ये मोजली जाते.

7. श्राव्य आणि अवश्राव्य ध्वनी
श्राव्य ध्वनी: 20 Hz ते 20,000 Hz या वारंवारितीतील ध्वनी माणसाला ऐकू येतो.
अवश्राव्य ध्वनी:
20 Hz पेक्षा कमी (जसे हत्तीचा आवाज) – माणसाला ऐकू येत नाही.
20,000 Hz पेक्षा जास्त (जसे कुत्र्यांना ऐकू येणारा आवाज) – माणसाला ऐकू येत नाही.

8. श्राव्यातीत ध्वनीचे उपयोग
शरीराच्या आतले भाग पाहण्यासाठी (उदा. सोनोग्राफी).
भूकंप होण्याआधी प्राणी त्याचा अंदाज घेतात.
धातूंच्या तपासणीसाठी आणि जहाज शोधण्यासाठी वापर.

9. ध्वनी आणि त्याचे प्रभाव
अतितीव्र ध्वनी (100 dB पेक्षा जास्त) ऐकल्यास बहिरेपणा येऊ शकतो.
प्रदूषणासारखा जास्त आवाज आरोग्यासाठी हानिकारक आहे.
म्हणूनच आपण अनावश्यक आवाज टाळला पाहिजे.

10. महत्त्वाचे मुद्दे (टोपण नोंदी)
✅ ध्वनी निर्मितीसाठी कंपन आवश्यक असते.
✅ ध्वनीच्या प्रसारासाठी माध्यम (हवा, पाणी, घन) लागते.
✅ ध्वनीची वारंवारिता उच्च किंवा नीच आवाज ठरवते.
✅ ध्वनीची तीव्रता आयामावर अवलंबून असते.
✅ शांतता टिकवणे आपल्या आरोग्यासाठी चांगले आहे.

Question Answer For All Chapters – सामान्य विज्ञान Class 7

ध्वनी : ध्वनीची निर्मिती

स्वाध्याय

1. रिकाम्या जागी योग्य शब्द लिहा:
अ. कोणत्याही वस्तूच्या लयबद्ध कंपनांमुळे ध्वनी निर्माण होतो.
आ. ध्वनीची वारंवारिता हर्ट्झ (Hz) मध्ये मोजतात.
इ. ध्वनीचा आयाम कमी झाल्यास त्याचा आवाजही कमी होतो.
ई. ध्वनीच्या प्रसारासाठी माध्यमाची आवश्यकता असते.

2. योग्य जोड्या जुळवा.

3. शास्त्रीय कारणे लिहा:
अ. जुन्या काळी रेल्वे कधी येईल, हे पाहण्यासाठी रेल्वेच्या रुळांना कान लावून अंदाज घेत असत.
➥ कारण ध्वनी घन माध्यमातून (लोखंडी रुळांमधून) हवेपेक्षा जलद प्रवास करतो. म्हणून रेल्वे येण्याचा अंदाज आधीच घेता येतो.

आ. तबला व सतार यांपासून निर्माण होणारा ध्वनी वेगवेगळा असतो.
➥ कारण तबल्याचा ध्वनी पडद्याच्या कंपनेमुळे तर सतारीचा ध्वनी तारेच्या कंपनांमुळे निर्माण होतो. तसेच दोन्ही वाद्यांची वारंवारिता आणि आयाम वेगळे असतात.

इ. चंद्रावर गेल्यानंतर सोबतच्या मित्राला तुम्ही हाक मारली, तर त्याला ती ऐकू येणार नाही.
➥ कारण ध्वनीच्या प्रसारासाठी माध्यम (हवा, पाणी, घन पदार्थ) आवश्यक असते. चंद्रावर हवा नसल्यामुळे ध्वनी प्रसार होऊ शकत नाही.

ई. डासाच्या पंखांची हालचाल आपल्याला ऐकू येते, परंतु आपल्या हातांची हालचाल आपल्याला ऐकू येत नाही.
➥ कारण डासाच्या पंखांची वारंवारिता 250 ते 500 Hz असते, जी मानवाला ऐकू येते. परंतु आपल्या हातांची हालचाल फारच कमी वारंवारितीची असते (20 Hz पेक्षा कमी), त्यामुळे ती ऐकू येत नाही.

4. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा:
अ. ध्वनीची निर्मिती कशी होते?
उत्तर: कोणत्याही वस्तूच्या कंपनांमुळे ध्वनी निर्माण होतो. उदाहरणार्थ, सतारीची तार छेडल्यावर ती कंपित होते आणि हवेच्या रेणूंमध्ये कंप निर्माण होतो. हे कंप आपल्या कानापर्यंत पोहोचतात आणि आपल्याला ध्वनी ऐकू येतो.

आ. ध्वनीची तीव्रता कशावर अवलंबून असते?
उत्तर: ध्वनीची तीव्रता ध्वनीच्या कंपनांच्या आयामावर अवलंबून असते. जर आयाम वाढवला तर ध्वनी मोठा (जोरात) ऐकू येतो आणि जर आयाम कमी केला तर ध्वनी सौम्य (हलका) ऐकू येतो.

इ. दोलकाच्या वारंवारितेचा संबंध दोलकाची लांबी व आयाम यांच्याशी कसा असतो ते स्पष्ट करा.
उत्तर:
दोलकाची लांबी वाढवली, तर त्याचा दोलनकाल वाढतो आणि वारंवारिता कमी होते.
दोलकाची लांबी कमी केली, तर त्याचा दोलनकाल कमी होतो आणि वारंवारिता वाढते.
आयामाचा मात्र वारंवारितेवर परिणाम होत नाही.

ई. ताणून बसवलेल्या तारेतून निर्माण होणाऱ्या ध्वनीची उच्चनीचता कोणत्या दोन मार्गांनी बदलता येते, ते स्पष्ट करा.
उत्तर:
तारेचा ताण वाढवून किंवा कमी करून – ताण वाढवल्यास ध्वनी उच्च पट्टीचा (तिखट) होतो, ताण कमी केल्यास ध्वनी नीच पट्टीचा (मंद) होतो.
तारेची लांबी बदलून – लहान तार उच्च वारंवारितीचा ध्वनी निर्माण करते आणि मोठी तार नीच वारंवारितीचा ध्वनी निर्माण करते.

Imp Questions For All Chapters – सामान्य विज्ञान Class 7

प्रकाशाचे परिणाम

लहान प्रश्न

1. प्रकाश कोणत्या रंगांचा बनलेला असतो?
उत्तर: प्रकाश सात रंगांचा बनलेला असतो.

2. आकाश निळे का दिसते?
उत्तर: सूर्यप्रकाशातील निळा रंग हवेमधील कणांमुळे जास्त प्रमाणात विकिरित होतो.

3. सूर्यग्रहण कधी होते?
उत्तर: जेव्हा चंद्र पृथ्वी आणि सूर्याच्या मध्ये येतो तेव्हा सूर्यग्रहण होते.

4. चंद्रग्रहण कधी होते?
उत्तर: जेव्हा पृथ्वी सूर्य आणि चंद्राच्या मध्ये येते तेव्हा चंद्रग्रहण होते.

5. गडद छायेला काय म्हणतात?
उत्तर: गडद छायेला प्रच्छाया म्हणतात.

6. फिकट छायेला काय म्हणतात?
उत्तर: फिकट छायेला उपच्छाया म्हणतात.

7. सूर्यास्ताच्या वेळी आकाश लालसर का दिसते?
उत्तर: प्रकाश जास्त अंतरातून येतो, त्यामुळे निळा रंग कमी होतो आणि लालसर रंग जास्त दिसतो.

8. ग्रहण कोणत्या नैसर्गिक घटनांमुळे होते?
उत्तर: सूर्य, पृथ्वी आणि चंद्र यांच्या स्थानांमुळे ग्रहण होते.

9. शून्यछाया दिन म्हणजे काय?
उत्तर: ज्या दिवशी सूर्य डोक्यावर येतो आणि छाया नाहीशी होते, त्याला शून्यछाया दिन म्हणतात.

10. सूर्यग्रहण उघड्या डोळ्यांनी पाहू नये का?
उत्तर: कारण सूर्यग्रहणाच्या वेळी हानिकारक अतिनील किरण डोळ्यांना नुकसान पोहोचवू शकतात.

लांब प्रश्न

1. प्रकाशाचे विकिरण म्हणजे काय?
उत्तर: प्रकाश जेव्हा हवेमधील कणांवर आदळून विविध दिशांना जातो, त्याला प्रकाशाचे विकिरण म्हणतात.

2. सूर्यग्रहण आणि चंद्रग्रहण यात काय फरक आहे?
उत्तर: सूर्यग्रहण चंद्रामुळे होते आणि चंद्रग्रहण पृथ्वीमुळे होते. सूर्यग्रहण फक्त अमावास्येला आणि चंद्रग्रहण फक्त पौर्णिमेला दिसते.

3. छाया कशी तयार होते?
उत्तर: प्रकाश अडथळ्यावर आदळल्यास मागे गडद (प्रच्छाया) व फिकट (उपच्छाया) भाग तयार होतो.

4. शून्यछाया दिन कोणत्या ठिकाणी दिसतो?
उत्तर: शून्यछाया दिन फक्त कर्कवृत्त आणि मकरवृत्तामधील प्रदेशांमध्ये उन्हाळ्यात वेगवेगळ्या तारखांना दिसतो.

5. ग्रहणांबाबत अंधश्रद्धा कशा दूर कराव्यात?
उत्तर: ग्रहण ही नैसर्गिक घटना आहे, हे समजावून सांगावे आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोन स्वीकारावा.