Notes For All Chapters – सामान्य विज्ञान Class 7
सजीव सृष्टी : अनुकूलन व वर्गीकरण
सजीवांमधील विविधता (Diversity in Living Organisms)
पृथ्वीवर अनेक प्रकारच्या वनस्पती व प्राणी आढळतात.
काही प्राणी पाण्यात राहतात (माशे, बेडूक), काही जमिनीवर (वाघ, सिंह), काही हवेत (पक्षी, वटवाघूळ), तर काही दोन्ही ठिकाणी (उभयचर – बेडूक) राहतात.
वेगवेगळ्या ठिकाणी राहणाऱ्या सजीवांची शरीररचना व सवयी त्या वातावरणानुसार बदललेल्या असतात.
अनुकूलन म्हणजे काय? (What is Adaptation?)
अनुकूलन म्हणजे – सजीव ज्या ठिकाणी राहतो त्या ठिकाणाच्या वातावरणाशी जुळवून घेण्यासाठी झालेला बदल.
उदाहरणे:
वाळवंटातील उंटाच्या पायाखाली गादीसारखे तळवे असतात.
काश्मीरमधील देवदार वृक्ष बर्फ झटकण्यासाठी शंकूच्या आकाराचे असतात.
निवडुंगाची पाने काट्यांमध्ये बदललेली असतात जेणेकरून पाणी वाया जाऊ नये.
जलचर वनस्पतींचे अनुकूलन (Adaptation in Aquatic Plants)
जलचर वनस्पती पाण्यात वाढतात.
त्यांची मुळे हलकी व तंतुमय असतात.
पाने मोठी आणि मेणचट असतात, त्यामुळे पाणी त्यावरून ओघळून जाते.
काही वनस्पती पाण्यावर तरंगतात (कमळ, जलपर्णी).
वाळवंटी वनस्पतींचे अनुकूलन (Adaptation in Desert Plants)
वाळवंटी वनस्पतींना कमी पाण्यात जगण्याची क्षमता असते.
पाने काट्यांमध्ये बदललेली असतात जेणेकरून पाण्याचा अपव्यय होऊ नये.
खोड हिरवे आणि मांसल असते, त्यामुळे त्यात पाणी साठवता येते.
हिमप्रदेशातील वनस्पतींचे अनुकूलन (Adaptation in Snowy Region Plants)
येथे झाडे शंकूच्या आकाराची असतात (पाईन, देवदार).
फांद्या उतरणाऱ्या असतात जेणेकरून बर्फ साचू नये.
झाडांची साल जाडसर असते जेणेकरून थंडीचा परिणाम होऊ नये.
जंगलातील वनस्पतींचे अनुकूलन (Adaptation in Forest Plants)
झाडे उंच वाढतात जेणेकरून सूर्यप्रकाश मिळावा.
काही वेली आधार घेत वाढतात (द्राक्षवेल, मिरची वेल).
जलचर प्राण्यांचे अनुकूलन (Adaptation in Aquatic Animals)
शरीर सरळ व निमुळते असते, त्यामुळे ते सहज पोहू शकतात.
माशांना गिल्स (कल्ले) असतात जेणेकरून ते पाण्यात श्वसन करू शकतात.
त्यांच्या शरीरावर सुरक्षेसाठी खवले असतात.
जंगलातील प्राण्यांचे अनुकूलन (Adaptation in Forest Animals)
वाघ, सिंह यांना धारदार सुळे आणि नखे असतात.
शाकाहारी प्राण्यांचे कान मोठे असतात जेणेकरून त्यांना लांबचा आवाज ऐकू येतो.
हरिणासारख्या प्राण्यांचा रंग त्यांच्या आजूबाजूच्या परिसरासारखा असतो, त्यामुळे ते लपू शकतात.
वाळवंटी प्राण्यांचे अनुकूलन (Adaptation in Desert Animals)
उंटाच्या पाठीवर कूब असते, ज्यामध्ये अन्न व पाणी साठवले जाते.
त्याच्या तोंडात घट्ट त्वचा असते, त्यामुळे तो काटेरी झाडे सहज खाऊ शकतो.
सरडे, साप, कोळी हे वाळवंटात खोल बिळांमध्ये राहतात, त्यामुळे उष्णतेपासून त्यांना बचाव होतो.
हिमप्रदेशातील प्राण्यांचे अनुकूलन (Adaptation in Snowy Region Animals)
ध्रुवीय अस्वलाचे शरीर पांढऱ्या रंगाचे असते, त्यामुळे ते बर्फात लपू शकते.
याक आणि हिमबिबट्याच्या शरीरावर दाट लोकर असते, त्यामुळे त्यांना थंडीचा त्रास होत नाही.
हवेत उडणाऱ्या प्राण्यांचे अनुकूलन (Adaptation in Aerial Animals)
पक्ष्यांचे हाडे पोकळ असतात, त्यामुळे त्यांचे वजन कमी असते.
त्यांचे शरीर दोन्ही टोकांना निमुळते असते, त्यामुळे हवेत उडताना त्यांना अडथळा येत नाही.
कीटकांना पंख असतात, त्यामुळे ते हवेत उडू शकतात.
सरपटणाऱ्या प्राण्यांचे अनुकूलन (Adaptation in Reptiles)
साप व सरडे यांच्या त्वचेवर खवले असतात, त्यामुळे त्यांना सरपटताना पकड मिळते.
काही सरपटणारे प्राणी स्वतःचा रंग बदलू शकतात (सरडा).
अन्नग्रहणासाठी झालेली अनुकूलने (Adaptation for Food in Animals)
सिंह, वाघ यांना धारदार दात असतात जेणेकरून मांस सहज फाडता येते.
हरणांसारख्या प्राण्यांना सपाट दात असतात, जेणेकरून त्यांना गवत सहज चावता येते.
फुलपाखरे आणि मधमाश्या सोंडेसारख्या लांब मुखाने मध शोषतात.
सजीवांचे वर्गीकरण (Classification of Living Organisms)
सजीवांचे अभ्यास सोपा करण्यासाठी त्यांचे गट तयार करतात.
पदानुक्रम वर्गीकरण:
सृष्टी (Kingdom) – प्राणी व वनस्पती
संघ (Phylum) – कशेरुकी (पाठीचा कणा असलेले) व अकाशेरुकी (पाठीचा कणा नसलेले)
वर्ग (Class) – स्तनधारी, सरपटणारे, उभयचर
गण (Order) – प्राण्यांच्या समान गटांचा समावेश
कुल (Family) – समान लक्षणे असलेल्या प्राण्यांचा गट
प्रजाती (Genus) – एकाच प्रकारच्या सजीवांचा गट
जाती (Species) – समान वैशिष्ट्ये असलेले सजीव
डार्विनचा उत्क्रांती सिद्धांत (Darwin’s Theory of Evolution)
सक्षम तोच टिकेल – जो सजीव आपल्या आजूबाजूच्या परिस्थितीशी जुळवून घेईल, तोच जगू शकेल.
नैसर्गिक निवड – ज्या सजीवांना पर्यावरणाशी जुळवून घेण्याची चांगली क्षमता असेल, त्यांची पुढील पिढी टिकते.
महत्वाचे मुद्दे लक्षात ठेवा:
सजीव ज्या वातावरणात राहतात त्याप्रमाणे त्यांच्यात अनुकूलन होते.
प्राण्यांचे व वनस्पतींचे शरीर त्याच्या राहण्याच्या ठिकाणानुसार बदललेले असते.
सजीवांचे वर्गीकरण केल्याने त्यांचा अभ्यास सोपा होतो.
डार्विनच्या सिद्धांतानुसार, जो बदल घडवून घेईल तोच सजीव जिवंत राहील.
Leave a Reply