Question Answer For All Chapters – सामान्य विज्ञान Class 7
भौतिक राशींचे मापन
स्वाध्याय
१. खालील प्रश्नांची उत्तरे तुमच्या शब्दांत लिहा.
अ. प्रत्येक ग्रहावर एकाच वस्तूचे वजन वेगवेगळे का भरते?
उत्तर: प्रत्येक ग्रहावर गुरुत्वाकर्षण वेगवेगळे असते. वजन हे वस्तुमान आणि गुरुत्वाकर्षण बलाच्या गुणाकाराने मिळते. म्हणूनच एका ग्रहावर अधिक गुरुत्वीय बल असल्यास वजन अधिक भरते आणि कमी गुरुत्वीय बल असल्यास वजन कमी भरते. उदाहरणार्थ, पृथ्वीवरील वजन हे चंद्रावरच्या वजनापेक्षा १/६वे असते कारण चंद्राचे गुरुत्वीय बल पृथ्वीपेक्षा कमी आहे.
आ. दैनंदिन जीवनामध्ये अचूक मापनासंदर्भात तुम्ही कोणती काळजी घ्याल?
उत्तर: दैनंदिन जीवनात अचूक मापन करण्यासाठी खालील गोष्टींची काळजी घ्यावी:
- प्रमाणित मापन यंत्रे वापरणे.
- योग्य पद्धतीने आणि समतल पृष्ठभागावर मोजमाप करणे.
- वस्तुमान मोजताना प्रमाणित तराजू व प्रमाणित वजने वापरणे.
- लांबी मोजताना टेप, स्केल यांसारखी योग्य साधने वापरणे.
- गरजेप्रमाणे SI पद्धतीचे प्रमाणित एकके वापरणे.
इ. वस्तुमान व वजन यांमध्ये काय फरक आहे?
उत्तर:
| घटक | वस्तुमान (Mass) | वजन (Weight) |
|---|---|---|
| संधर्भ | पदार्थातील द्रव्याचे प्रमाण | गुरुत्वाकर्षणामुळे वस्तूवर कार्य करणारे बल |
| प्रकार | अदिश राशी | सदिश राशी |
| एकक | किलोग्रॅम (kg) | न्यूटन (N) |
| ग्रहानुसार बदल | स्थिर राहते | ग्रहानुसार बदलते |
| उदाहरण | एखाद्या दगडाचे वस्तुमान पृथ्वी व चंद्रावर समान राहील | त्याच दगडाचे वजन चंद्रावर पृथ्वीच्या तुलनेत कमी राहील |
२. सांगा लावू मी कोणाशी जोडी?
| ‘अ’ गट | ‘ब’ गट |
|---|---|
| 1. वेग | इ. मीटर/सेकंद |
| 2. क्षेत्रफळ | उ. चौरस मीटर |
| 3. आकारमान | अ. लीटर |
| 4. वस्तुमान | आ. किलोग्रॅम |
| 5. घनता | ई. किलोग्रॅम / घनमीटर |
३. उदाहरणांसहित स्पष्ट करा.
अ. अदिश राशी:
ज्या राशींना केवळ परिमाणानेच व्यक्त करता येते व ज्यांना दिशा लागत नाही, त्यांना अदिश राशी म्हणतात.
उदाहरणे:
लांबी (उदा. टेबलाची लांबी 2 मीटर आहे.)
तापमान (उदा. आजचे तापमान 30°C आहे.)
वस्तुमान (उदा. वस्तुमान 5 किलोग्रॅम आहे.)
आ. सदिश राशी:
ज्या राशी व्यक्त करताना परिमाणाबरोबरच दिशेचीही आवश्यकता असते, त्यांना सदिश राशी म्हणतात.
उदाहरणे:
वेग (उदा. कार 60 किमी/तास दक्षिण दिशेने जात आहे.)
विस्थापन (उदा. विद्यार्थी शाळेपासून 3 किमी पूर्व दिशेला आहे.)
बल (उदा. वस्तूवर 10 न्यूटन बल उत्तर दिशेने लागू आहे.)
४. मापनात आढळणाऱ्या त्रुटी उदाहरणाच्या साहाय्याने स्पष्ट करा.
मापन करताना काही चुका होऊ शकतात. त्या टाळण्यासाठी काळजी घ्यावी लागते.
त्रुटी १: योग्य साधनांचा वापर न करणे.
उदा. वजन मोजण्यासाठी अयोग्य किंवा जुना तराजू वापरणे.
त्रुटी २: चुकीच्या पद्धतीने मोजमाप करणे.
उदा. लांबी मोजताना पट्टी पूर्णपणे सरळ न धरल्यास चुकीचे मापन होऊ शकते.
त्रुटी ३: वातावरणाचा परिणाम.
उदा. तापमान किंवा आर्द्रतेमुळे मोजमापाचे साधन विस्तारू किंवा आकुंचन पावू शकते.
५. कारणे लिहा.
अ. शरीराच्या भागांचा वापर करून मोजमाप करणे योग्य नाही.
उत्तर: प्रत्येक व्यक्तीच्या हात, पाय किंवा बोटांची लांबी वेगवेगळी असते. त्यामुळे मोजमाप अचूक मिळत नाही. म्हणूनच प्रमाणित एककांचा वापर केला जातो.
आ. ठरावीक कालावधीनंतर वजन व मापे प्रमाणित करून घेणे आवश्यक असते.
उत्तर: काही काळानंतर मोजमापाची साधने झिजतात किंवा त्यामध्ये त्रुटी येऊ शकतात. त्यामुळे त्यांची अचूकता टिकवण्यासाठी त्यांचे प्रमाणन (कॅलिब्रेशन) करणे गरजेचे असते.
६. अचूक मापनाची आवश्यकता व त्यासाठी वापरायची साधने कोणती ते स्पष्ट करा.
अचूक मापनाची आवश्यकता:
- वैज्ञानिक प्रयोगांमध्ये अचूकता आवश्यक असते.
- वाणिज्य व्यवहारात योग्य वजन आणि मोजमाप गरजेचे असते.
- इमारती बांधताना मोजमाप अचूक नसल्यास बांधकाम अयोग्य ठरू शकते.
- वैद्यकीय चाचण्यांसाठी (उदा. तापमान, वजन, रक्तदाब) अचूक मोजमाप आवश्यक आहे.
वापरायची साधने:
लांबीसाठी: स्केल, टेप मोजमाप साधने
वजनासाठी: डिजिटल वजन काटा, पारंपरिक तराजू
वेळ मोजण्यासाठी: स्टॉपवॉच, घड्याळ
तापमान मोजण्यासाठी: थर्मामीटर
उपक्रम:
दैनंदिन जीवनामध्येवापरात येणाऱ्या विविध भौतिक राशी व त्यांचे मापन करण्यासाठी असणारी साधने/ साहित्य यांच्याविषयी माहिती संग्रहित करा.
| भौतिक राशी | मापन साधन |
|---|---|
| लांबी | मापक पट्टी, मेट्रिक टेप |
| वस्तुमान | डिजिटल वजन काटा, तराजू |
| वेळ | घड्याळ, स्टॉपवॉच |
| तापमान | थर्मामीटर |
| वेग | स्पीडोमीटर |
Leave a Reply