Notes For All Chapters – भूगोल Class 8

१. क्षेत्रभेट म्हणजे काय?

क्षेत्रभेट म्हणजे भौगोलिक घटक व प्रक्रियांचा प्रत्यक्ष अनुभव घेण्यासाठी केलेली भेट. यामुळे विद्यार्थ्यांना भूगोलातील संकल्पना समजण्यास मदत होते. क्षेत्रभेटीदरम्यान निसर्ग, पर्यावरण, मानवी क्रिया आणि भूगोलातील विविध घटकांचा अभ्यास करता येतो.

२. क्षेत्रभेटीचे महत्त्व

1. प्रत्यक्ष निरीक्षणाद्वारे भौगोलिक संकल्पना समजण्यास मदत होते.
2. विद्यार्थी स्वानुभवातून शिकतात आणि अभ्यास अधिक प्रभावी होतो.
3. मानवी आणि भौगोलिक घटक यांच्यातील संबंध समजतो.
4. क्षेत्रभेटीतील निरीक्षण व माहितीचा उपयोग अहवाल लेखनासाठी केला जातो.

३. क्षेत्रभेटीचे नियोजन

क्षेत्रभेट यशस्वी करण्यासाठी तिचे योग्य नियोजन आवश्यक असते. त्यामध्ये पुढील गोष्टींचा समावेश असतो:

१) विषयाची निवड:

• अभ्यासाच्या उद्देशानुसार क्षेत्रभेटीचे ठिकाण निवडले जाते.

२) ठिकाण आणि कालावधी:

• भेट द्यावयाच्या ठिकाणाची पूर्वतयारी केली जाते.
• ठिकाण किती दिवसांसाठी भेट द्यायची हे ठरवले जाते.

३) आवश्यक साहित्य:

• प्रश्नावली, नोंदवही, कॅमेरा, पेन, पेन्सिल इ. साहित्य सोबत ठेवले जाते.

४) कार्यालयाची परवानगी:

• भेटीच्या पूर्वतयारीसाठी संबंधित कार्यालयाची परवानगी घेतली जाते.

५) सुरक्षितता:

• क्षेत्रभेटीत कोणतेही नुकसान होणार नाही याची काळजी घेतली जाते.

४. क्षेत्रभेटीतील माहिती संकलन

क्षेत्रभेटीदरम्यान आवश्यक माहिती गोळा करण्यासाठी प्रश्नावली तयार केली जाते. उदाहरणार्थ, तालुका व जिल्हा निवडणूक कार्यालयाला भेट दिल्यास खालील प्रश्न विचारले जाऊ शकतात:

1. कार्यालयाचे नाव आणि प्रमुख पद कोणते आहे?
2. कार्यालयात कोणकोणती कामे केली जातात?
3. मतदार यादी कशी तयार केली जाते?
4. निवडणुकीदरम्यान कोणत्या गोष्टींची खबरदारी घेतली जाते?
5. मतदान प्रक्रिया पारदर्शक ठेवण्यासाठी कोणते उपाय केले जातात?

५. क्षेत्रभेटीचे उदाहरण – निवडणूक कार्यालयाला भेट

विद्यार्थ्यांनी आपल्या शिक्षकांसह तहसील कार्यालयाला भेट दिली. तिथे निवडणुकीची संपूर्ण प्रक्रिया जाणून घेण्यासाठी प्रश्नावली तयार केली. निवडणूक निर्णय अधिकाऱ्यांची भेट घेऊन माहिती संकलित केली. संकलित माहितीचा अहवाल तयार करून त्याचे उपयोग शाळेतील निवडणुकीसाठी केला.

६. अहवाल लेखन

क्षेत्रभेटीनंतर संकलित माहितीच्या आधारे अहवाल तयार केला जातो. अहवालामध्ये खालील बाबींचा समावेश असतो:

1. प्रस्तावना: क्षेत्रभेटीचा उद्देश व ठिकाण
2. कार्यालयातील कर्मचारी: त्यांच्या जबाबदाऱ्या
3. कार्यालयाचे कार्य: मतदार नोंदणी, निवडणूक नियोजन
4. येणाऱ्या समस्या व उपाययोजना: अडचणी व त्यावरील उपाय
5. आभार: मदत करणाऱ्या व्यक्तींचे आभार
6. संदर्भसूची: वापरलेले स्रोत, दस्तऐवज

अहवाल लेखन करताना नकाशे, आलेख, चित्रे आणि छायाचित्रांचा उपयोग केला जातो. अहवाल वर्गात गट करून किंवा वैयक्तिकरित्या सादर केला जातो.

७. क्षेत्रभेटीतील उपक्रम

विद्यार्थ्यांनी एखाद्या विशिष्ट स्थळाला किंवा कार्यालयाला भेट देण्यासाठी नियोजन आराखडा आणि प्रश्नावली तयार करावी.
उदा.

• तलाठी कार्यालय
• लघुउद्योग
• पोलीस स्टेशन
• कृषी विभाग

८. निष्कर्ष

क्षेत्रभेटीमुळे विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष अनुभव घेण्याची संधी मिळते. यामुळे पुस्तकी ज्ञानाची अंमलबजावणी करता येते. संकलित माहितीचा उपयोग अहवाल लेखन आणि इतर उपक्रमांसाठी केला जातो.

Imp Questions For All Chapters – भूगोल Class 8

क्षेत्रभेट

लहान प्रश्न

1. क्षेत्रभेट म्हणजे काय?

उत्तर – भौगोलिक घटक व प्रक्रियांचा प्रत्यक्ष अनुभव घेण्यासाठी प्रत्यक्ष स्थळी भेट देणे म्हणजे क्षेत्रभेट.

2. क्षेत्रभेटीचे नियोजन कशानुसार केले जाते?

उत्तर – विषय, ठिकाण व कालावधी यानुसार क्षेत्रभेटीचे नियोजन केले जाते.

3. क्षेत्रभेटीमध्ये कोणती साधने आवश्यक असतात?

उत्तर – प्रश्नावली, नोंदवही, कॅमेरा, पेन, पेन्सिल इत्यादी साधने आवश्यक असतात.

4. निवडणूक विभागाचे कार्य कोणाच्या मार्गदर्शनाखाली चालते?

उत्तर – भारताच्या निवडणूक आयोगाच्या मार्गदर्शनाखाली निवडणूक विभागाचे कार्य चालते.

5. मतदान प्रक्रिया पारदर्शक करण्यासाठी कोणते उपाय केले जातात?

उत्तर – सीसीटीव्ही निरीक्षण, वेबकास्टिंग आणि व्हीव्हीपॅट यंत्रांचा वापर केला जातो.

6. मतदान केंद्रावर किती अधिकारी आणि कर्मचारी नियुक्त केले जातात?

उत्तर – सरासरी 4 ते 5 अधिकारी आणि कर्मचारी मतदान केंद्रावर नियुक्त केले जातात.

7. निवडणुकीदरम्यान कोणकोणते परवाने दिले जातात?

उत्तर – प्रचार परवाने, सभा आयोजित करण्याचे परवाने दिले जातात.

8. मतदानाची वेळ कोणती असते?

उत्तर – सकाळी 7:00 ते सायंकाळी 6:00 अशी मतदानाची वेळ असते.

9. मतदान यंत्रे कोठून उपलब्ध केली जातात?

उत्तर – भारत इलेक्ट्रॉनिक्स लिमिटेड (BEL) आणि इलेक्ट्रॉनिक्स कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया लिमिटेड (ECIL) कडून.

10. मतदान यंत्रांचा वापर कधीपासून सुरू झाला?

उत्तर – 1998 पासून टप्प्याटप्प्याने मतदान यंत्रांचा वापर सुरू झाला.

दीर्घ प्रश्न

1. क्षेत्रभेटीचा मुख्य उद्देश काय असतो?

उत्तर – क्षेत्रभेटीद्वारे विद्यार्थ्यांना भौगोलिक घटकांचा प्रत्यक्ष अनुभव घेता येतो. त्यातून भौगोलिक संकल्पना अधिक चांगल्या प्रकारे समजतात. तसेच, मानव व पर्यावरण यांच्यातील संबंध समजण्यास मदत होते.

2. क्षेत्रभेटीच्या नियोजनामध्ये कोणते घटक विचारात घेतले जातात?

उत्तर – क्षेत्रभेटीचे ठिकाण, उद्देश आणि कालावधी ठरवणे आवश्यक असते. त्या ठिकाणाशी संबंधित माहिती आधीच संकलित करून ठेवावी लागते. तसेच, आवश्यक साधने आणि सुरक्षा यांची पूर्वतयारी केली जाते.

3. मतदान प्रक्रिया सुरळीत पार पडण्यासाठी कोणती व्यवस्था केली जाते?

उत्तर – मतदान केंद्रांवर सुरक्षेची कडेकोट व्यवस्था ठेवली जाते. मतदान यंत्रांच्या सुरक्षेसाठी सीसीटीव्ही कॅमेरे आणि वेबकास्टिंगचा वापर केला जातो. तसेच, मतमोजणी प्रक्रिया पारदर्शक राहावी यासाठी अधिकाऱ्यांची विशेष नियुक्ती केली जाते.

4. निवडणूक कार्यालय कोणकोणती कामे पार पाडते?

उत्तर – मतदार यादी तयार करणे आणि अद्ययावत करणे हे कार्यालयाचे प्रमुख कार्य असते. निवडणुकीसाठी आवश्यक कर्मचारी आणि अधिकाऱ्यांची नेमणूक केली जाते. तसेच, निवडणूक प्रक्रिया सुरळीत पार पाडण्यासाठी नियोजन केले जाते.

5. मतदान यंत्राच्या वापराचे फायदे आणि तोटे कोणते आहेत?

उत्तर – मतदान यंत्रामुळे मतमोजणी जलद आणि अचूक होते. पारदर्शकता वाढते आणि कागदाचा अपव्यय टाळला जातो. मात्र, तांत्रिक बिघाड झाल्यास मतदान प्रक्रियेत अडथळा येऊ शकतो.

6. मतदानाच्या वेळी सुरक्षेसाठी कोणती पावले उचलली जातात?

उत्तर – प्रत्येक मतदान केंद्रावर पोलिस आणि निवडणूक निरीक्षक तैनात असतात. मतदान प्रक्रिया सुरळीत पार पडावी म्हणून सीसीटीव्ही आणि वेबकास्टिंग यंत्रणेचा वापर केला जातो. मतदान केंद्रावर शिस्त राखण्यासाठी अधिकारी नियुक्त केले जातात.

7. निवडणुकीदरम्यान कर्मचाऱ्यांचे मतदान कसे घेतले जाते?

उत्तर – निवडणुकीसाठी नेमणूक झालेल्या कर्मचाऱ्यांसाठी विशेष मतदान सुविधा दिली जाते. त्यांना पोस्टल बॅलेट किंवा मतदान केंद्रावर पूर्वनियोजित पद्धतीने मतदान करण्याची संधी दिली जाते. यामुळे त्यांचे मतदान हक्क सुरक्षित राहतात.

8. मतदान केंद्रावर कोणकोणत्या सुविधा पुरवल्या जातात?

उत्तर – मतदान केंद्रावर मतदारांसाठी पिण्याच्या पाण्याची व्यवस्था केली जाते. ज्येष्ठ नागरिक व दिव्यांग मतदारांसाठी विशेष सुविधा दिली जाते. सुरक्षेसाठी पोलिस बंदोबस्त आणि मदत केंद्र स्थापन केले जाते.

9. निवडणुकीसाठी मनुष्यबळ कसे मिळवले जाते?

उत्तर – निवडणूक प्रक्रियेसाठी शासकीय कर्मचारी, शिक्षक आणि पोलिस कर्मचाऱ्यांची नियुक्ती केली जाते. निवडणूक आयोगाच्या निर्देशानुसार आवश्यकतेनुसार मनुष्यबळाची व्यवस्था केली जाते. निवडणुकीदरम्यान प्रशिक्षित कर्मचाऱ्यांना जबाबदाऱ्या दिल्या जातात.

10. निवडणूक आचारसंहिता कोणत्या उद्देशाने लागू केली जाते?

उत्तर – निवडणुकीच्या काळात सत्ताधारी पक्ष किंवा उमेदवारांनी कोणताही गैरफायदा घेऊ नये यासाठी आचारसंहिता लागू केली जाते. प्रचारामध्ये बेकायदेशीर गोष्टी रोखण्यासाठी कठोर नियम बनवले जातात. निवडणूक पूर्ण पारदर्शक आणि निष्पक्ष राहावी यासाठी हे महत्त्वाचे असते.

Question Answers For All Chapters – भूगोल Class 8

क्षेत्रभेट

प्रश्नावली

1. कार्यालयाचे नाव:

उत्तर – तालुका / जिल्हा निवडणूक कार्यालय.

2. या कार्यालयाशी संबंधित प्रमुखाचे पद कोणते आहे?

उत्तर – निवडणूक निर्णय अधिकारी.

3. या कार्यालयामार्फत कोणकोणती कामे केली जातात?

उत्तर –

• मतदार यादी तयार करणे व अद्ययावत करणे.
• निवडणुकीचे नियोजन आणि मतदान प्रक्रियेचे आयोजन.
• उमेदवारांच्या अर्जांची छाननी करणे.
• मतदान यंत्रांचे व्यवस्थापन.

4. निवडणूक विभागाचे कार्य कोणाच्या निर्देशानुसार चालते?

उत्तर – भारताच्या निवडणूक आयोगाच्या मार्गदर्शनाखाली.

5. कार्यालयामार्फत कोणकोणत्या निवडणुका घेतल्या जातात?

उत्तर –

• लोकसभा आणि विधानसभा निवडणुका.
• स्थानिक स्वराज्य संस्था निवडणुका.

6. निवडणुकीसाठी आवश्यक असलेले मनुष्यबळ कोठून उपलब्ध केले जाते?

उत्तर – शासकीय कर्मचारी, शिक्षक आणि इतर शासकीय अधिकारी यांची नेमणूक केली जाते.

7. निवडणुकीची सूचना किती दिवस आधी दिली जाते?

उत्तर – साधारणतः 45 ते 60 दिवस आधी.

8. निवडणुकीसाठी नवीन मतदारांची नोंद करणे आणि मतदारयाद्या अद्ययावत करणे ही कामे कोणामार्फत केली जातात?

उत्तर – तहसीलदार व निवडणूक विभागाद्वारे.

9. निवडणुकीसाठीचे प्रशिक्षण कार्यक्रम प्रत्यक्षपणे कोण घेते?

उत्तर – निवडणूक अधिकारी व संबंधित प्रशिक्षणार्थी अधिकारी.

10. निवडणुकीदरम्यान कोणकोणते परवाने आपल्या कार्यालयाकडून दिले जातात?

उत्तर – प्रचार परवाने, सभा आयोजित करण्याचे परवाने.

11. प्रत्यक्ष मतदानाच्या वेळी मतदान केंद्रावर किती व्यक्तींची नियुक्ती केली जाते?

उत्तर – सरासरी 4 ते 5 अधिकारी व कर्मचारी.

12. निवडणुकीचे काम करणाऱ्या कर्मचाऱ्यांचे मतदान केव्हा घेतले जाते? कसे?

उत्तर – मतदानाच्या आधी पोस्टल बॅलेटद्वारे.

13. मतदान करण्याची वेळ कोणती असते?

उत्तर – सकाळी 7:00 ते सायंकाळी 6:00.

14. विशिष्ट परिस्थितीत मतदान करण्यासाठी वेळ वाढवून दिली जाते का?

उत्तर – होय, गरज असल्यास.

15. मतदान प्रक्रिया पारदर्शक होण्यासाठी काय प्रयत्न करावे लागतात?

उत्तर – 

• व्हीव्हीपॅट मशीनचा वापर.
• वेबकास्टिंग आणि सीसीटीव्ही निरीक्षण.

16. मतदान यंत्राचे फायदे/तोटे सांगा.

उत्तर – 

• फायदे: जलद मतमोजणी, पारदर्शकता, कागद वाचवणे.
• तोटे: तांत्रिक बिघाडाची शक्यता.

17. मतदान यंत्रे कोठून उपलब्ध केली जातात?

उत्तर – भारत इलेक्ट्रॉनिक्स लिमिटेड (BEL) व इलेक्ट्रॉनिक्स कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया लिमिटेड (ECIL).

18. मतदान यंत्र कधीपासून वापरले जाऊ लागले?

उत्तर – 1998 पासून टप्प्याटप्प्याने.

19. मतदान यंत्रामध्ये बिघाड झाल्यास त्वरित काय कारवाई करावी लागते?

उत्तर – नवीन यंत्र बदलून द्यावे.

20. त्यापूर्वी मतदान कसे घेतले जात होते?

उत्तर – मतपत्रिकेद्वारे.

21. आचारसंहिता निवडणुकीपूर्वी किती दिवस आधी व किती दिवस नंतरपर्यंत चालू असते?

उत्तर – साधारणतः 45 दिवस आधी व निकाल लागेपर्यंत.

22. निवडणुकीच्या कामासाठी आपण कोणकोणत्या विभागांची मदत घेता?

उत्तर – महसूल, पोलिस, शिक्षण व माहिती तंत्रज्ञान विभाग.

23. पोटनिवडणुका कोणत्या परिस्थितीत घेतल्या जातात?

उत्तर – आमदार/खासदारांच्या मृत्यूनंतर किंवा राजीनामा दिल्यास.

24. उमेदवारांना समान मते मिळाली असतील तर आपण काय करता?

उत्तर – चिठ्ठी टाकून निकाल ठरवला जातो.

25. निकालाचा अंतिम निर्णय जनतेपुढे कोण जाहीर करते?

उत्तर – निवडणूक निर्णय अधिकारी.

26. पूर्वीच्या निवडणुकांची माहिती कार्यालयाकडून संकलित करून ठेवली जाते का?

उत्तर – होय, अहवाल व नोंदी ठेवल्या जातात.

27. उमेदवार निवडून आल्यानंतर त्यांना प्रमाणपत्र दिले जाते का? त्यावर कोणाची स्वाक्षरी असते?

उत्तर – होय, निवडणूक निर्णय अधिकाऱ्याची स्वाक्षरी असते.

Notes For All Chapters – भूगोल Class 8

नकाशाप्रमाण

नकाशा म्हणजे काय?

• नकाशा म्हणजे पृथ्वीच्या संपूर्ण किंवा विशिष्ट भागाचे प्रमाणबद्ध आणि प्रतिकात्मक चित्रण.
• नकाशामुळे भूपृष्ठाची अचूक माहिती मिळते.
• नकाशे वेगवेगळ्या कारणांसाठी वापरले जातात, जसे की स्थान ठरवणे, अंतर मोजणे, दिशा ओळखणे इत्यादी.

नकाशाचे घटक

नकाशामध्ये पाच मुख्य घटक असतात:

1. शिर्षक (Title) – नकाशातील विषय स्पष्ट करणारे शीर्षक दिलेले असते.
2. प्रमाण (Scale) – प्रत्यक्ष अंतर आणि नकाशावरील अंतर याचे प्रमाण दाखवते.
3. दिशा (Direction) – नकाशावर दिशा दर्शवण्यासाठी बहुतेक वेळा उत्तर (North) दर्शवणारा चिन्हांकित बाण असतो.
4. संकेतस्थळे (Symbols) – पर्वत, नद्या, महामार्ग, रेल्वेमार्ग, शहरे इत्यादीसाठी विशिष्ट चिन्हे असतात.
5. वर्णन (Legend/Key) – नकाशावर वापरलेली चिन्हे आणि त्यांचे अर्थ स्पष्ट करणारी यादी असते.

नकाशाचे प्रकार

नकाशांचे वेगवेगळे प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत:

१. भौगोलिक नकाशे (Physical Maps)

• या नकाशांमध्ये नैसर्गिक वैशिष्ट्ये दाखवलेली असतात.
• पर्वत, पठारे, नद्या, समुद्र, सरोवरे इत्यादी दर्शवले जातात.
• उदा: महाराष्ट्राचा भौगोलिक नकाशा.

२. राजकीय नकाशे (Political Maps)

• देश, राज्ये, जिल्हे, शहरे आणि त्यांची सीमारेषा दर्शवणारे नकाशे.
• राजकीय नकाशांमध्ये प्रत्येक देश किंवा राज्य वेगवेगळ्या रंगांनी दाखवले जाते.
• उदा: भारताचा राजकीय नकाशा.

३. प्रशासकीय नकाशे (Administrative Maps)

• प्रशासकीय विभाग, जिल्हे, तालुके इत्यादी दर्शवणारे नकाशे.
• स्थानिक प्रशासन आणि योजनांसाठी उपयोगी पडतात.

४. सामाजिक आणि आर्थिक नकाशे (Socio-Economic Maps)

• लोकसंख्या घनता, साक्षरता, शेती, उद्योगधंदे, वाहतूक मार्ग यासंबंधी माहिती देणारे नकाशे.
• उदा: लोकसंख्या वितरण नकाशा.

५. हवामान नकाशे (Climatic Maps)

• तापमान, पाऊस, हवेचा वेग आणि दिशा दर्शवणारे नकाशे.
• उदा: भारतातील वार्षिक सरासरी पर्जन्यमानाचा नकाशा.

६. वाहतूक व दळणवळण नकाशे (Transport & Communication Maps)

• महामार्ग, रेल्वे मार्ग, हवाई मार्ग, बंदरे यांची माहिती देणारे नकाशे.
• उदा: महाराष्ट्रातील राष्ट्रीय महामार्ग नकाशा.

७. स्थलाकृतिक नकाशे (Topographical Maps)

• भूभागाची उंची, डोंगर, टेकड्या, नद्या, जंगल इत्यादी दाखवणारे नकाशे.
• सैन्य आणि भौगोलिक अभ्यासासाठी उपयोगी पडतात.

नकाशावरील प्रमाण (Scale of Map)

नकाशातील प्रमाण म्हणजे प्रत्यक्ष अंतर आणि नकाशावरील अंतर याचे गुणोत्तर.

१. शब्द प्रमाण (Verbal Scale)

• उदाहरण: 1 सेमी = 100 किमी म्हणजे नकाशावर १ सेमी अंतर प्रत्यक्षात १०० किमी असते.

२. अंक प्रमाण (Numerical Scale)

• उदाहरण: 1:1,00,000 म्हणजे नकाशावरील १ सेमी प्रत्यक्षात १,००,००० सेमी (१ किमी) असतो.

३. रेखीय प्रमाण (Graphical Scale)

• रेषा काढून त्यावर प्रत्यक्ष अंतर किती आहे ते दर्शवले जाते.

नकाशांमध्ये दिशा ओळखण्याची पद्धत

• बहुतेक नकाशांमध्ये वरचा भाग उत्तर (North) दर्शवतो.
• चार प्रमुख दिशा: उत्तर, दक्षिण, पूर्व, पश्चिम.
• चार उपदिशा: ईशान्य (NE), आग्नेय (SE), नैऋत्य (SW), वायव्य (NW).

नकाशातील प्रतिके आणि त्यांचे उपयोग

नकाशांमध्ये संकेतस्थळे (Symbols) आणि रंगांचा उपयोग केला जातो.

नकाशांचे महत्त्व

• नकाशांमुळे पर्यटन, वाहतूक, हवामान अंदाज, संरक्षण, शेती आणि जलव्यवस्थापन यामध्ये मदत मिळते.
• संशोधन, युद्धनीती, नगररचना आणि अर्थव्यवस्था यासाठी नकाशांचा वापर केला जातो.
• आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे आता GPS आणि डिजिटल नकाशे मोठ्या प्रमाणावर वापरले जात आहेत.

उपसंहार (Conclusion)

नकाशे म्हणजे आपल्याला पृथ्वीचे चित्रण समजून घेण्याचे महत्त्वाचे साधन आहे.योग्य प्रमाण, दिशा, आणि चिन्हांचा वापर करून तयार केलेले नकाशे हे अनेक क्षेत्रात उपयुक्त ठरतात.आजच्या डिजिटल युगात GIS (Geographical Information System) आणि GPS (Global Positioning System) यामुळे नकाशांचे महत्त्व आणखी वाढले आहे.

महत्वाचे मुद्दे:

• नकाशे म्हणजे प्रमाणबद्ध आणि प्रतिकात्मक चित्रण.
• नकाशांचे विविध प्रकार आणि त्यांचा उपयोग.
• नकाशावरील प्रमाण, दिशा आणि प्रतिके समजून घेणे आवश्यक.
• नकाशे पर्यटन, सैन्य, हवामान अंदाज, आणि विकास प्रकल्पांसाठी उपयुक्त आहेत.

Imp Questions For All Chapters – भूगोल Class 8

नकाशाप्रमाण

लहान प्रश्न

1. भारताचे सर्वात मोठे राज्य कोणते आहे?

उत्तर – राजस्थान हे भारतातील सर्वात मोठे राज्य आहे.

2. पृथ्वीवर एकूण किती खंड आहेत?

उत्तर – पृथ्वीवर एकूण सात खंड आहेत.

3. भारताच्या उत्तरेस कोणती पर्वतरांग आहे?

उत्तर – हिमालय पर्वतरांग भारताच्या उत्तरेस आहे.

4. पृथ्वी स्वतःच्या अक्षाभोवती फिरण्यास किती वेळ घेते?

उत्तर – पृथ्वीला स्वतःभोवती फिरायला २४ तास लागतात.

5. पृथ्वीवरील सर्वात मोठा महासागर कोणता आहे?

उत्तर – पॅसिफिक (प्रशांत) महासागर सर्वात मोठा आहे.

6. मानवी जीवनासाठी कोणता नैसर्गिक स्त्रोत सर्वात आवश्यक आहे?

उत्तर – पाणी हे मानवी जीवनासाठी सर्वात आवश्यक आहे.

7. भारताची सर्वात लांब नदी कोणती आहे?

उत्तर – गंगा ही भारतातील सर्वात लांब नदी आहे.

8. कोणत्या वायुदाब पट्ट्यात वाळवंटे आढळतात?

उत्तर – वाळवंटे प्रामुख्याने उष्णकटिबंधीय उच्च दाब पट्ट्यात आढळतात.

9. जैवविविधता संरक्षणासाठी कोणते उपाय आवश्यक आहेत?

उत्तर – वृक्षारोपण, जंगलसंवर्धन, आणि प्रदूषण नियंत्रण आवश्यक आहे.

10. महाराष्ट्रातील सर्वात मोठा सागरकिनारा कोणता आहे?

उत्तर – महाराष्ट्रातील सर्वात मोठा सागरकिनारा मुंबईचा गिरीगाव चौपाटी आहे.

दीर्घ प्रश्न

1. हवामान आणि वातावरण यामध्ये काय फरक आहे?

उत्तर – हवामान म्हणजे अल्पकालीन बदल तर वातावरण म्हणजे दीर्घकालीन बदल. हवामान विशिष्ट ठिकाणी एका दिवसात बदलू शकते, तर वातावरण बदलण्यासाठी अनेक दशके लागतात. हवामानाला तापमान, आर्द्रता, वारा आणि पर्जन्यमान यांचा प्रभाव असतो.

2. महाराष्ट्रातील प्रमुख नद्या कोणत्या आणि त्यांचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर – महाराष्ट्रातील प्रमुख नद्या गोदावरी, कृष्णा, भीमा, तापी आणि नर्मदा आहेत. या नद्या राज्यातील शेती, जलसिंचन आणि पिण्याच्या पाण्यासाठी उपयुक्त आहेत. याशिवाय नद्यांमुळे जैवविविधता वाढण्यास मदत होते.

3. भूगोलाच्या अभ्यासाचा आपल्या दैनंदिन जीवनावर काय परिणाम होतो?

उत्तर – भूगोलामुळे आपल्याला पृथ्वीवरील नैसर्गिक संसाधनांची माहिती मिळते. हवामान, नद्या, डोंगर, वाळवंट आणि मानवी जीवनावर त्यांचा प्रभाव समजतो. तसेच भूप्रदेशानुसार शेती, वस्ती आणि जीवनशैली ठरते.

4. मानवी क्रियांमुळे पर्यावरणावर कोणते परिणाम होत आहेत?

उत्तर – वाढती लोकसंख्या, जंगलतोड, प्रदूषण आणि औद्योगिकीकरणामुळे पर्यावरणाची मोठी हानी होत आहे. यामुळे हवामान बदल, ग्लोबल वॉर्मिंग आणि नैसर्गिक आपत्ती वाढत आहेत. पर्यावरण वाचवण्यासाठी आपल्याला अधिक झाडे लावणे आणि प्रदूषण कमी करणे गरजेचे आहे.

5. पृथ्वीच्या जलचक्राची प्रक्रिया स्पष्ट करा.

उत्तर – जलचक्र म्हणजे पाण्याची सतत फिरणारी प्रक्रिया आहे. सूर्याच्या उष्णतेमुळे पाणी बाष्पीभवन होते, ढग तयार होतात आणि नंतर पाऊस पडतो. पाऊस पडून तेच पाणी नद्यांमधून पुन्हा समुद्रात जाते आणि ही प्रक्रिया सतत सुरू राहते.

6. खनिज साधनसंपत्ती म्हणजे काय आणि ती का महत्त्वाची आहे?

उत्तर – खनिज साधनसंपत्ती म्हणजे पृथ्वीच्या गर्भातून मिळणारे मौल्यवान पदार्थ. कोळसा, पेट्रोलियम, लोखंड, सोने, तांबे यांसारखी खनिजे उद्योग आणि उर्जेसाठी महत्त्वाची आहेत. त्यांचा जपून वापर करणे आवश्यक आहे कारण ही संपत्ती मर्यादित आहे.

7. शाश्वत विकास म्हणजे काय आणि तो का गरजेचा आहे?

उत्तर – शाश्वत विकास म्हणजे सध्याच्या गरजा पूर्ण करताना भविष्यातील संसाधनेही टिकून राहतील असा विकास. यामध्ये नैसर्गिक संसाधनांचा संतुलित वापर, पर्यावरणसंवर्धन आणि सामाजिक समता यांचा समावेश होतो. भविष्यातील पिढ्यांसाठी निसर्ग वाचवणे आवश्यक आहे.

8.मानवी वस्तीचा भूगोल कशावर अवलंबून असतो?

उत्तर – मानवी वस्तीचा भूगोल प्रामुख्याने भूप्रदेश, हवामान, जलसंपत्ती आणि संसाधनांवर अवलंबून असतो. सपाट प्रदेश, नद्यांच्या काठांवर आणि शेतीयोग्य भूमी असलेल्या भागात लोकसंख्या जास्त असते. तर डोंगराळ, वाळवंटी आणि कठीण हवामानाच्या प्रदेशात लोकसंख्या कमी असते.

9. नद्यांचे जीवनातील महत्त्व स्पष्ट करा.

उत्तर – नद्या मानवी जीवनासाठी महत्त्वाच्या आहेत कारण त्या पिण्याचे पाणी, शेतीसाठी सिंचन आणि उद्योगांसाठी पाणी पुरवतात. याशिवाय नद्यांच्या खोऱ्यात मोठ्या प्रमाणावर वस्ती विकसित होते. ऐतिहासिक दृष्टिकोनातूनही नद्यांचा मोठा उपयोग झाला आहे.

10. पृथ्वीवर नैसर्गिक आपत्ती कोणकोणत्या आहेत आणि त्यांचा परिणाम काय असतो?

उत्तर – भूकंप, चक्रीवादळ, पूर, दुष्काळ आणि ज्वालामुखी उद्रेक या नैसर्गिक आपत्ती आहेत. या आपत्तीमुळे मोठ्या प्रमाणावर जीवितहानी आणि मालमत्तेचे नुकसान होते. आपत्ती व्यवस्थापनाद्वारे त्यांचे परिणाम कमी करण्याचा प्रयत्न केला जातो.

Question Answers For All Chapters – भूगोल Class 8

नकाशाप्रमाण

प्रश्न 1. (अ) खालील बाबींच्या नकाशांचे बृहत्प्रमाण नकाशा व लघुप्रमाण नकाशा असे वर्गीकरण करा.

(1) इमारत, (2) शाळा, (3) भारत देश, (4) चर्च, (5) मॉल, (6) जगाचा नकाशा, (7) बगिचा, (8) दवाखाना (9) महाराष्ट्र राज्य, (10) रात्रीचे उत्तर आकाश

उत्तर –

बृहत्प्रमाण नकाशा (Large Scale Map):

• (1) इमारत
• (2) शाळा
• (4) चर्च
• (5) मॉल
• (7) बगिचा
• (8) दवाखाना

लघुप्रमाण नकाशा (Small Scale Map):

• (3) भारत देश
• (6) जगाचा नकाशा
• (9) महाराष्ट्र राज्य
• (10) रात्रीचे उत्तर आकाश

स्पष्टीकरण:

• बृहत्प्रमाण नकाशे लहान भागांचा अधिक तपशीलवार आढावा देतात (उदा. शाळा, मॉल, इमारत इत्यादी).
• लघुप्रमाण नकाशे मोठ्या भागांचा संक्षिप्त आढावा देतात (उदा. भारत देश, जगाचा नकाशा, राज्याचा नकाशा इत्यादी).

(आ) 1 सेमी = 100 मी व 1 सेमी = 100 किमी अशा प्रमाणाचे दोन नकाशे आहेत. यांपैकी बृहत्प्रमाणाचा नकाशा व लघुप्रमाणाचा नकाशा कोणता ते सकारण लिहा. या नकाशांचे प्रकार ओळखा.

उत्तर –

बृहत्प्रमाणाचा नकाशा: 1 सेमी = 100 मीकारण:

• बृहत्प्रमाण नकाशामध्ये लहान क्षेत्रफळ अधिक तपशीलवार दाखवले जाते.
• 1 सेमी = 100 मी यामुळे जमिनीवरील कमी क्षेत्र मोठ्या प्रमाणात नकाशावर दाखवले जाते.
• यामध्ये इमारत, शाळा, बाग, दवाखाना यांसारख्या ठिकाणांचा तपशील दिसतो.

लघुप्रमाणाचा नकाशा: 1 सेमी = 100 किमीकारण:

• लघुप्रमाण नकाशामध्ये मोठे भूभाग कमी तपशीलांसह दाखवले जातात.
• 1 सेमी = 100 किमी यामुळे मोठे भूभाग (देश, राज्य, जग) एका नकाशावर मांडले जातात.
• यामध्ये विस्तृत क्षेत्रफळासह सीमारेषा, प्रमुख नद्या, पर्वत, मोठी शहरे दाखवली जातात.

प्रश्न 2: नकाशासंग्रहातील भारताच्या नकाशातून खालील शहरांमधील अंतर सरळरेषेत नकाशा प्रमाणाच्या साहाय्याने मोजा व ती खालील तक्त्यात नोंदवा.

उत्तर –

प्रश्न 3: (अ) जमिनीवरील अ व ब या दोन ठिकाणांमधील अंतर 500 मी आहे. हे अंतर कागदावर 2 सेमी रेषेने दाखवा. कोणतेही एक नकाशाप्रमाण काढा व त्याचा प्रकार लिहा.

उत्तर – बृहत्प्रमाणाचा नकाशा: 1 सेमी = 100 मी
कारण:

• बृहत्प्रमाण नकाशामध्ये लहान क्षेत्रफळ अधिक तपशीलवार दाखवले जाते.
• 1 सेमी = 100 मी यामुळे जमिनीवरील कमी क्षेत्र मोठ्या प्रमाणात नकाशावर दाखवले जाते.
• यामध्ये इमारत, शाळा, बाग, दवाखाना यांसारख्या ठिकाणांचा तपशील दिसतो.

लघुप्रमाणाचा नकाशा: 1 सेमी = 100 किमी
कारण:

• लघुप्रमाण नकाशामध्ये मोठे भूभाग कमी तपशीलांसह दाखवले जातात.
• 1 सेमी = 100 किमी यामुळे मोठे भूभाग (देश, राज्य, जग) एका नकाशावर मांडले जातात.
• यामध्ये विस्तृत क्षेत्रफळासह सीमारेषा, प्रमुख नद्या, पर्वत, मोठी शहरे दाखवली जातात.

नकाशांचे प्रकार:

• 1 सेमी = 100 मी 👉 बृहत्प्रमाण नकाशा (Large Scale Map)
• 1 सेमी = 100 किमी 👉 लघुप्रमाण नकाशा (Small Scale Map)

(आ) 1 सेमी= 53 किमी या शब्दप्रमाणाचे अंकप्रमाणात रूपांतर करा.

उत्तर – 

1 सेमी = 53 किमी या शब्दप्रमाणाचे अंकप्रमाणात रूपांतर:

शब्दप्रमाण: 1 सेमी = 53 किमी
अंकप्रमाण: 1:5,300,000 (कारण 1 किमी = 100,000 सेमी, त्यामुळे 53 किमी = 5,300,000 सेमी)

(इ) 1:100000 या अंकप्रमाणाचे मेट्रिक पद्धतीच्या शब्दप्रमाणात रूपांतर करा.

उत्तर – 

1:100000 या अंकप्रमाणाचे मेट्रिक पद्धतीच्या शब्दप्रमाणात रूपांतर:

अंकप्रमाण: 1:100000
शब्दप्रमाण: 1 सेमी = 1 किमी (कारण 100000 सेमी = 1 किमी)

Notes For All Chapters – भूगोल Class 8

उद्योग

१. उद्योग म्हणजे काय?

कच्च्या मालावर प्रक्रिया करून उपयोगी आणि टिकाऊ वस्तू तयार करणाऱ्या उत्पादन पद्धतीस उद्योग म्हणतात. उद्योगांमुळे आर्थिक विकास होतो, रोजगारनिर्मिती होते आणि जीवनमान सुधारते.

२. उद्योगांचे प्रकार

उद्योगांचे विविध प्रकार प्रामुख्याने त्यांच्या स्वरूपानुसार गटांमध्ये विभागले जातात.

(अ) उत्पादनाच्या स्वरूपानुसार उद्योगांचे प्रकार:

1. कृषीपूरक उद्योग:
   • शेतीशी संबंधित कच्च्या मालावर प्रक्रिया करणारे उद्योग.
   • उदा.: साखर उद्योग, कापड उद्योग, दुग्धव्यवसाय, तेल गाळणी.
2. खनिजाधारित उद्योग:
   • खनिजे आणि धातूंवर प्रक्रिया करणारे उद्योग.
   • उदा.: लोह-पोलाद उद्योग, तांबे उद्योग, सिमेंट उद्योग.
3. वनाधारित उद्योग:
   • जंगलातून मिळणाऱ्या कच्च्या मालावर आधारित उद्योग.
   • उदा.: कागद उद्योग, लाकडी वस्तू उद्योग, गोंद आणि लाख उद्योग.
4. रासायनिक उद्योग:
   • विविध प्रकारच्या रसायनांवर आधारित उद्योग.
   • उदा.: औषधनिर्मिती, रंग व वासद्रव्ये, खत उद्योग.
5. माहिती तंत्रज्ञान उद्योग:
   • संगणक, इंटरनेट आणि तंत्रज्ञानाशी संबंधित उद्योग.
   • उदा.: सॉफ्टवेअर डेव्हलपमेंट, डेटा प्रोसेसिंग, मोबाईल अॅप डेव्हलपमेंट.

(ब) उद्योगांचे आकारमानानुसार वर्गीकरण:

1. लघुउद्योग:
   • कमी गुंतवणूक आणि मर्यादित उत्पादन असलेले उद्योग.
   • उदा.: हातमाग, फर्निचर, ज्वेलरी बनवणे.
2. मध्यम उद्योग:
   • मोठ्या प्रमाणात उत्पादन पण अवजड उद्योगांपेक्षा लहान.
   • उदा.: प्लास्टिक उद्योग, अन्नप्रक्रिया उद्योग.
3. अवजड उद्योग:
   • मोठ्या प्रमाणात गुंतवणूक आणि उत्पादन करणारे उद्योग.
   • उदा.: पोलाद उद्योग, मोटारगाडी उद्योग, जहाजबांधणी उद्योग.

३. उद्योगांच्या स्थानीकरणाचे घटक

उद्योग कुठे स्थापन करावा याचा विचार करताना खालील घटक महत्त्वाचे ठरतात:

1. कच्चा माल: उद्योगांसाठी आवश्यक असलेला कच्चा माल त्या ठिकाणी जवळपास उपलब्ध असल्यास उद्योगांसाठी सोयीस्कर ठरतो.
2. मनुष्यबळ: कुशल व अकुशल कामगार त्या भागात उपलब्ध असणे महत्त्वाचे आहे.
3. वीज व पाणी: उद्योगांसाठी वीज आणि पाणी आवश्यक असते, त्यामुळे त्याचा सतत पुरवठा असावा.
4. वाहतूक सुविधा: उद्योगात तयार होणारा माल बाजारात पाठवण्यासाठी चांगल्या वाहतूक सुविधा असाव्यात.
5. बाजारपेठ: माल विकण्यासाठी मोठी बाजारपेठ जवळ असल्यास उद्योगाचा विकास होतो.
6. भांडवल: उद्योग चालवण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात भांडवल (पैसा) लागतो.
7. सरकारी धोरणे: सरकारच्या सवलती आणि प्रोत्साहनामुळे उद्योगांची वाढ होते.

४. भारतातील प्रमुख उद्योग

(अ) लोह-पोलाद उद्योग:

• भारतातील महत्त्वाचा अवजड उद्योग.
• जमशेदपूर येथे हा उद्योग विकसित झाला आहे, कारण तिथे लोहखनिज, कोळसा आणि वाहतूक सुविधा उपलब्ध आहेत.

(ब) वस्त्र उद्योग:

• भारतात वस्त्रोद्योग मोठ्या प्रमाणात विकसित झाला आहे.
• मुंबई, अहमदाबाद, कोलकाता आणि कानपूर येथे मोठे वस्त्रोद्योग आहेत.

(क) साखर उद्योग:

• महाराष्ट्र, उत्तर प्रदेश आणि कर्नाटक या राज्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर साखर उद्योग आहेत.
• ऊस हा कच्चा माल म्हणून वापरण्यात येतो.

(ड) माहिती तंत्रज्ञान उद्योग:

• भारतात बेंगळुरू, पुणे, हैदराबाद आणि नोएडा येथे मोठ्या प्रमाणात IT उद्योग विकसित झाले आहेत.
• हा उद्योग संगणक, इंटरनेट आणि सॉफ्टवेअर डेव्हलपमेंटवर आधारित आहे.

५. औद्योगिक प्रदूषण व त्याचे परिणाम

उद्योगांमुळे मोठ्या प्रमाणावर पर्यावरणीय समस्या निर्माण होतात:

1. हवेचे प्रदूषण: कारखान्यांतून निघणाऱ्या धुरामुळे हवेतील प्रदूषण वाढते.
2. पाण्याचे प्रदूषण: कारखान्यांचे सांडपाणी नद्यांमध्ये सोडल्याने जलप्रदूषण होते.
3. ध्वनी प्रदूषण: यंत्रसामुग्री व कारखान्यांच्या आवाजामुळे ध्वनी प्रदूषण होते.
4. जमिनीचे प्रदूषण: औद्योगिक कचऱ्यामुळे जमीन खराब होते.

(अ) प्रदूषण टाळण्यासाठी उपाय:

• कारखान्यातून बाहेर टाकण्यात येणाऱ्या प्रदूषकांवर प्रक्रिया करावी.
• शक्य तितक्या हरितऊर्जेचा (सौरऊर्जा, पवनऊर्जा) वापर करावा.
• औद्योगिक कचऱ्याची योग्य विल्हेवाट लावावी.

६. उद्योगांचे सामाजिक दायित्व

उद्योगांनी समाजाच्या कल्याणासाठी काही जबाबदाऱ्या पार पाडल्या पाहिजेत. याला उद्योगांचे सामाजिक दायित्व (Corporate Social Responsibility – CSR) म्हणतात.

(अ) उद्योगांचे सामाजिक दायित्व अंतर्गत उपक्रम:

• शिक्षणासाठी मदत करणे.
• आरोग्य सेवा पुरवणे.
• पर्यावरण संरक्षण उपक्रम राबवणे.
• स्थानिक लोकांसाठी रोजगार संधी निर्माण करणे.

सरकारने मोठ्या उद्योगांना त्यांच्या नफ्याच्या किमान 2% रक्कम सामाजिक दायित्वासाठी खर्च करण्याचे बंधन घातले आहे.

७. महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ (M.I.D.C.)

• स्थापना: 1 ऑगस्ट 1962
• उद्दिष्ट: महाराष्ट्रात उद्योगांचे विकेंद्रीकरण करणे आणि नवीन उद्योगांना मदत करणे.
• M.I.D.C. अंतर्गत अनेक औद्योगिक क्षेत्रे विकसित केली आहेत जसे की पिंपरी-चिंचवड, नाशिक, औरंगाबाद, ठाणे.

८. औद्योगिकरणाचा भारताच्या आर्थिक विकासावर प्रभाव

• औद्योगिकरणामुळे नवीन रोजगार उपलब्ध होतो.
• देशाचे GDP वाढते आणि आर्थिक स्थैर्य प्राप्त होते.
• निर्यातीत वाढ होते, त्यामुळे परकीय चलन देशात येते.
• स्थानिक आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठांमध्ये भारतीय उत्पादनांना महत्त्व प्राप्त होते.

निष्कर्ष:

उद्योग हा कोणत्याही देशाच्या प्रगतीचा कणा आहे. योग्य नियोजन, पर्यावरणपूरक धोरणे आणि सरकारी पाठिंब्यामुळे भारतात औद्योगिक क्षेत्राची भरभराट होऊ शकते.

Imp Questions For All Chapters – भूगोल Class 8

उद्योग

लहान प्रश्न

1. उद्योग म्हणजे काय?

उत्तर – कच्च्या मालावर प्रक्रिया करून तयार माल तयार करणाऱ्या उत्पादन पद्धतीस उद्योग म्हणतात.

2. लोह-पोलाद उद्योगासाठी कोणता मुख्य कच्चा माल लागतो?

उत्तर – लोहखनिज, कोळसा आणि चुनखडी हे लोह-पोलाद उद्योगाचे मुख्य कच्चे पदार्थ आहेत.

3. साखर उद्योग कोणत्या प्रकारच्या उद्योगात मोडतो?

उत्तर – साखर उद्योग हा कृषी-आधारित उद्योग आहे.

4. माहिती तंत्रज्ञान उद्योग मुख्यतः कोणत्या शहरांमध्ये विकसित झाले आहे?

उत्तर – बेंगळुरू, पुणे, हैदराबाद, नोएडा आणि चेन्नई येथे माहिती तंत्रज्ञान उद्योग विकसित झाले आहेत.

5. औद्योगिक विकासावर परिणाम करणारे प्रमुख घटक कोणते?

उत्तर – कच्चा माल, मनुष्यबळ, वाहतूक सुविधा, बाजारपेठ, वीज आणि पाणी हे उद्योगविकासाचे प्रमुख घटक आहेत.

6. उद्योगांचे दोन प्रमुख प्रकार कोणते?

उत्तर – लघुउद्योग आणि अवजड उद्योग.

7. औद्योगिक प्रदूषणामुळे कोणत्या प्रकारचे प्रदूषण होते?

उत्तर – हवेचे, पाण्याचे, ध्वनी आणि जमिनीचे प्रदूषण होते.

8. महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ (M.I.D.C.) कधी स्थापन झाले?

उत्तर – 1 ऑगस्ट 1962 रोजी M.I.D.C. ची स्थापना झाली.

9. उद्योगांचे सामाजिक दायित्व किती टक्के नफ्यातून करावे लागते?

उत्तर – किमान 2% नफा सामाजिक कार्यासाठी खर्च करावा लागतो.

10. औद्योगिकरणामुळे कोणता मोठा फायदा होतो?

उत्तर – औद्योगिकरणामुळे रोजगार वाढतो आणि देशाचा आर्थिक विकास होतो.

दीर्घ प्रश्न

1. औद्योगिक विकासाचा देशाच्या अर्थव्यवस्थेवर काय परिणाम होतो?

उत्तर – औद्योगिक विकासामुळे नवीन रोजगार निर्माण होतो, निर्यात वाढते आणि देशाच्या GDP मध्ये वाढ होते. देशाच्या आर्थिक स्थैर्यासाठी उद्योग महत्वाची भूमिका बजावतात. तसेच, विविध क्षेत्रांमध्ये आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर वाढतो.

2. कृषीपूरक उद्योग म्हणजे काय? त्याचे उदाहरण द्या.

उत्तर – जे उद्योग शेतीशी संबंधित असतात त्यांना कृषीपूरक उद्योग म्हणतात. यामध्ये दुग्धव्यवसाय, कापूस उद्योग, साखर उद्योग आणि अन्नप्रक्रिया उद्योगांचा समावेश होतो. हे उद्योग मुख्यतः ग्रामीण भागात मोठ्या प्रमाणात चालवले जातात.

3. लोह-पोलाद उद्योगासाठी जमशेदपूर हे स्थान का निवडले गेले?

उत्तर – जमशेदपूरजवळ लोहखनिज, कोळसा आणि चुनखडी विपुल प्रमाणात उपलब्ध आहेत. तसेच, वाहतूक आणि मनुष्यबळाची सोय असल्याने हा उद्योग येथे स्थापन करण्यात आला. उद्योगाच्या वाढीसाठी सर्व अनुकूल घटक येथे उपलब्ध आहेत.

4. द्योगांच्या सामाजिक दायित्वाचा अर्थ स्पष्ट करा.

उत्तर – मोठ्या उद्योगांनी आपल्या नफ्याचा काही भाग समाजाच्या विकासासाठी वापरणे आवश्यक आहे, याला उद्योगांचे सामाजिक दायित्व म्हणतात. यामध्ये शिक्षण, आरोग्यसेवा, पर्यावरण संरक्षण आणि स्थानिक विकास यासाठी मदत केली जाते. यामुळे समाजाची आणि उद्योगांची दोन्ही प्रगती होते.

5. औद्योगिक प्रदूषण टाळण्यासाठी कोणते उपाय करायला हवेत?

उत्तर – कारखान्यातून निघणाऱ्या सांडपाण्याची योग्य विल्हेवाट लावावी. धूर कमी करण्यासाठी चांगल्या तंत्रज्ञानाचा वापर करावा. हरित क्षेत्र वाढवून पर्यावरण संरक्षण करावे आणि ऊर्जा कार्यक्षम साधने वापरावीत.

6. माहिती तंत्रज्ञान उद्योगाचा विकास कशामुळे झाला?

उत्तर – संगणक, इंटरनेट आणि सॉफ्टवेअर तंत्रज्ञानाच्या वाढत्या वापरामुळे माहिती तंत्रज्ञान उद्योग वेगाने वाढला. भारतात कुशल मनुष्यबळ असल्यामुळे हा उद्योग मोठ्या प्रमाणात फोफावला. बेंगळुरू, पुणे आणि नोएडा ही प्रमुख IT केंद्रे म्हणून ओळखली जातात.

7. औद्योगिकरणामुळे स्थलांतराचा प्रश्न कसा निर्माण होतो?

उत्तर – मोठ्या शहरांमध्ये उद्योग वाढल्यामुळे ग्रामीण भागातील लोक नोकऱ्यांसाठी शहरांकडे स्थलांतर करतात. यामुळे शहरांमध्ये झोपडपट्ट्यांची संख्या वाढते, वाहतूक आणि पाणीपुरवठ्यावर ताण येतो. त्यामुळे संतुलित औद्योगिक विकास महत्त्वाचा ठरतो.

8. औद्योगिकरणामुळे होणाऱ्या पर्यावरणीय समस्यांवर सरकार कोणते उपाय करते?

उत्तर – सरकारने जल व वायू प्रदूषण नियंत्रण कायदा, पर्यावरण संरक्षण कायदा लागू केले आहेत. प्रदूषण करणाऱ्या उद्योगांवर दंड लावला जातो. हरित उद्योगांना प्रोत्साहन दिले जाते आणि स्वच्छ ऊर्जा प्रकल्पांना मदत केली जाते.

9. M.I.D.C. कशासाठी स्थापन करण्यात आले?

उत्तर – महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळाची (M.I.D.C.) स्थापना राज्यभर उद्योगांचे विकेंद्रीकरण करण्यासाठी करण्यात आली. यामुळे उद्योगांना वीज, पाणी, वाहतूक आणि जमीन उपलब्ध करून दिली जाते. त्यामुळे राज्यातील औद्योगिकरणाला गती मिळते.

10. उद्योगांच्या स्थानीकरणासाठी कोणते घटक महत्त्वाचे असतात?

उत्तर – उद्योगांसाठी कच्चा माल, पाणी, वीज, वाहतूक, बाजारपेठ, कुशल मनुष्यबळ आणि सरकारच्या योजना हे घटक महत्त्वाचे असतात. हे घटक ज्या ठिकाणी जास्त प्रमाणात उपलब्ध असतात, त्या ठिकाणी उद्योग अधिक प्रमाणात स्थापन होतात.

Question Answers For All Chapters – भूगोल Class 8

उद्योग

प्रश्न 1: अचूक पर्याय निवडा.

(अ) औद्योगिक विकासावर खालीलपैकी कोणता घटक प्रत्यक्ष परिणाम करत नाही?
(i) पाणी (ii) वीज
(iii) मजूर (iv) हवा

उत्तर – (iv) हवा

(आ) खालीलपैकी कोणता उद्योग लघुउद्योग आहे?
(i) यंत्रसामग्री उद्योग (ii) पुस्तकबांधणी उद्योग
(iii) रेशीम उद्योग (iv) साखर उद्योग

उत्तर – (ii) पुस्तकबांधणीउद्योग

(इ) खालीलपैकी कोणत्या शहरात माहिती तंत्रज्ञान केंद्र नाही?
(i) जुनी दिल्ली (ii) नवी दिल्ली
(iii) नोएडा (iv) बंगळुरू

उत्तर – (i) जुनी दिल्ली

(ई) उद्योगांना नफ्यातील दोन टक्के रक्कम कशासाठी वापरणे अनिवार्य आहे?
(i) आयकर (ii) उद्योगांचे सामाजिक दायित्व
(iii) वस्तू व सेवा कर (iv) विक्री कर

उत्तर – (ii) उद्योगांचे सामाजिक दायि

प्रश्न 2: खालील विधाने सत्य की असत्य ते लिहा. असत्य विधाने दुरुस्त करा.

(अ) देशातील लघु व मध्यम उद्योग अवजड उद्योगांना मारक ठरतात.

उत्तर – (असत्य) सुधारणा: लघु व मध्यम उद्योग हे मोठ्या उद्योगांना पूरक ठरतात.

(आ) देशातील कारखानदारी देशाच्या आर्थिक विकासाचे निर्देशक आहे.

उत्तर – (सत्य)

(इ) औद्योगिक विकास महामंडळाची स्थापना उद्योगधंद्यांचे विकेंद्रीकरण करण्यासाठी झाली.

उत्तर – (सत्य)

(ई) उद्योगांचे सामाजिक दायित्व प्रत्येक उद्योगधंद्यासाठी अनिवार्य आहे.

उत्तर – (असत्य) सुधारणा: फक्त मोठ्या उद्योगांना (नफा ₹5 कोटींपेक्षा जास्त असलेल्या) सामाजिक दायित्व पूर्ण करणे अनिवार्य आहे.

प्रश्न 3: तीन ते चार ओळींत उत्तरे द्या.

(अ) औद्योगिक क्षेत्रासाठी सरकारकडून कोणकोणत्या सुविधा उपलब्ध होतात?

उत्तर – सरकार उद्योगांना वीज, पाणी, वाहतूक, जमीन, करसवलती आणि वित्तपुरवठा यांसारख्या सुविधा पुरवते.

(आ) औद्योगिक विकासाचा राष्ट्रीय विकासावर कसा परिणाम होतो?

उत्तर – औद्योगिक विकासामुळे रोजगार निर्मिती होते, देशाचे GDP वाढते, निर्यात वाढते आणि आर्थिक स्थैर्य निर्माण होते.

(इ) उद्योगांच्या सामाजिक दायित्वाच्या उपयुक्ततेबाबत तुमचे मत थोडक्यात व्यक्त करा.

उत्तर – उद्योगांचे सामाजिक दायित्व हे शिक्षण, आरोग्यसेवा, पर्यावरण संरक्षण आणि समाजसेवेसाठी उपयुक्त ठरते.

(ई) लघुउद्योगाची तीन वैशिष्ट्ये सांगा.

उत्तर –

1) कमी भांडवलात सुरू करता येतो.
2) स्थानिक रोजगार उपलब्ध करतो.
3) उत्पादनासाठी साधे तंत्रज्ञान वापरले जाते.

प्रश्न 4: सविस्तर उत्तरे लिहा.

(अ) औद्योगिक विकासावर परिणाम करणारे घटक स्पष्ट करा.

उत्तर – औद्योगिक विकासासाठी कच्चा माल, भांडवल, मनुष्यबळ, वाहतूक, ऊर्जा स्रोत, बाजारपेठ आणि सरकारी धोरणे महत्त्वाची असतात.

(आ) महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळाचे फायदे लिहा.

उत्तर – महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ (M.I.D.C.) उद्योगांचे विकेंद्रीकरण करते, उद्योगांसाठी जमीन उपलब्ध करून देते आणि औद्योगिक प्रगतीस चालना देते.

(इ) माहिती तंत्रज्ञान उद्योगाचे महत्त्व सांगा.

उत्तर – माहिती तंत्रज्ञान उद्योगामुळे जलद माहिती मिळते, व्यवसाय आणि शिक्षण क्षेत्रात डिजिटल क्रांती होते, तसेच रोजगारनिर्मिती होते.

(ई) भारतातील लोकसंख्येचा विचार करता उद्योग निर्मिती हा बेरोजगारीवरील एक चांगला उपाय आहे. स्पष्ट करा.

उत्तर – उद्योग निर्माण झाल्यास रोजगारनिर्मिती होते, स्थलांतर रोखले जाते, अर्थव्यवस्था मजबूत होते आणि जीवनमान उंचावते.

प्रश्न 5: ओघतक्ता तयार करा.

(अ) आपण जे कपडे वापरतो त्यांचा शेतापासून आपल्यापर्यंत झालेला प्रवास लिहा.

उत्तर – कापूस शेती → कापूस प्रक्रिया → सूत तयार करणे → कापड तयार करणे → रंगकाम व डिझाइन → विक्री केंद्रे

(ब) एखाद्या उद्योगाच्या स्थानिकीकरणासाठी आवश्यक घटक लिहा.

उत्तर – कच्चा माल → पाणी → वीज → वाहतूक → बाजारपेठ → मनुष्यबळ → सरकारच्या सुविधा

प्रश्न 6: फरक स्पष्ट करा.

(अ) मध्यम उद्योग – अवजड उद्योग

उत्तर –

• मध्यम उद्योग – कमी भांडवल व मर्यादित उत्पादन (Ex. लघु यंत्रे, कागद उद्योग)
• अवजड उद्योग – मोठे कारखाने, मोठ्या प्रमाणात उत्पादन (Ex. पोलाद, वाहन उद्योग)

(आ) कृषीपूरक उद्योग – माहिती तंत्रज्ञान उद्योग

उत्तर –

• कृषीपूरक उद्योग – शेती उत्पादनांवर आधारित (Ex. साखर, दुग्धव्यवसाय)
• माहिती तंत्रज्ञान उद्योग – संगणक व इंटरनेटवर आधारित (Ex. सॉफ्टवेअर, डेटा सेंटर)

Notes For All Chapters – भूगोल Class 8

लोकसंख्या

1. लोकसंख्या म्हणजे काय?

• लोकसंख्या म्हणजे एखाद्या विशिष्ट प्रदेशात राहणाऱ्या लोकांची एकूण संख्या.
• लोकसंख्येचा अभ्यास करताना वाढ, वितरण, घनता आणि रचना यांचा विचार केला जातो.

2. लोकसंख्येची वाढ (Population Growth)

लोकसंख्या वाढीचे तीन महत्त्वाचे घटक आहेत:

1) जन्मदर (Birth Rate): एका वर्षात दरहजारी लोकसंख्येमागे जन्मलेल्या एकूण अर्भकांची संख्या.

2) मृत्युदर (Death Rate): एका वर्षात दरहजारी लोकसंख्येमागे मृत झालेल्या लोकांची संख्या.

3) स्थलांतर (Migration): लोक एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी राहण्यासाठी स्थलांतर करतात.

लोकसंख्या वाढीवर परिणाम करणारे घटक:

• जन्मदर आणि मृत्युदर यामधील फरक
• आरोग्य सुविधा आणि औषधोपचार
• शिक्षण आणि सामाजिक जागरूकता
• आर्थिक संधी आणि रोजगार

3. लोकसंख्येचे वितरण (Population Distribution)

• लोकसंख्येचे वितरण म्हणजे लोकसंख्या प्रदेशात कशी विखुरलेली आहे हे दर्शवणारा घटक.
• काही ठिकाणी लोकसंख्या जास्त असते तर काही ठिकाणी कमी.

लोकसंख्या वितरणावर परिणाम करणारे घटक:

• भौगोलिक घटक: हवामान, जमीन, पाणी, खनिज संपत्ती
• आर्थिक घटक: रोजगाराच्या संधी, उद्योग, शेती
• सामाजिक व राजकीय घटक: शिक्षण, आरोग्य सुविधा, शासकीय धोरणे

4. लोकसंख्येची घनता (Population Density)

• लोकसंख्येची घनता म्हणजे प्रति चौ. किमीमध्ये राहणाऱ्या लोकसंख्येचे प्रमाण.
• सूत्र: लोकसंख्या घनता = एकूण लोकसंख्या ÷ एकूण क्षेत्रफळ

घनता जास्त असण्याची कारणे:

• सपाट आणि सुपीक जमीन
• भरपूर पाणी व चांगले हवामान
• मोठी शहरे आणि उद्योगधंदे

घनता कमी असण्याची कारणे:

• डोंगराळ, वाळवंटी किंवा जंगलयुक्त प्रदेश
• अनिश्चित हवामान व पाणीटंचाई
• अपुरी दळणवळण आणि उद्योगक्षेत्राचा अभाव

5. लोकसंख्येची रचना (Population Composition)

• लोकसंख्येची रचना म्हणजे वयोगट, लिंग गुणोत्तर, साक्षरता आणि रोजगाराच्या आधारे लोकसंख्येची विभागणी.

लोकसंख्येच्या रचनेचे महत्त्वाचे घटक:

वयोगट रचना:

• 0 ते 14 वर्षे → बालक वयोगट
• 15 ते 59 वर्षे → कार्यक्षम वयोगट
• 60 व त्यापेक्षा जास्त → वृद्ध वयोगट

लिंग गुणोत्तर: दर 1000 पुरुषांमागे असलेल्या स्त्रियांचे प्रमाण.

साक्षरता: शिक्षणाच्या आधारे साक्षर आणि निरक्षर लोकसंख्येचे प्रमाण.

रोजगार व उपजीविका: शेती, उद्योग, सेवा क्षेत्रातील लोकसंख्या.

6. स्थलांतर (Migration)

स्थलांतर म्हणजे व्यक्ती किंवा समूहाने एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी राहण्यासाठी जाणे.

स्थलांतराचे प्रकार:

• अंतःस्थलांतर (Internal Migration): एका देशातच एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी स्थलांतर.
• बहिःस्थलांतर (International Migration): एक देश सोडून दुसऱ्या देशात स्थलांतर.

स्थलांतराची कारणे:

• रोजगाराच्या संधी
• शिक्षण आणि वैद्यकीय सुविधा
• नैसर्गिक आपत्ती आणि राजकीय परिस्थिती

स्थलांतराचे परिणाम:

• स्थलांतरित प्रदेशातील लोकसंख्या वाढते आणि स्थानिक संसाधनांवर ताण येतो.
• स्थलांतरित झालेल्या प्रदेशात मनुष्यबळाची कमतरता जाणवते.

7. मानवी विकास निर्देशांक (Human Development Index – HDI)

HDI म्हणजे मानवाच्या विकासाच्या पातळीचे मोजमाप करणारा निर्देशांक.

तीन प्रमुख घटक:

• आर्थिक निकष: सरासरी राहणीमान आणि उत्पन्न.
• आरोग्य निकष: अपेक्षित आयुर्मान.
• शिक्षण निकष: साक्षरता दर आणि शिक्षणाचा कालावधी.

HDI जास्त असलेल्या देशांचे वैशिष्ट्ये:

• उच्च शिक्षणाचा दर्जा
• उत्तम आरोग्य सुविधा
• मजबूत आर्थिक प्रगती

HDI कमी असलेल्या देशांचे वैशिष्ट्ये:

• साक्षरतेचा अभाव
• गरिबी आणि बेरोजगारी
• अपुरी आरोग्य सेवा

8. लोकसंख्या वाढीच्या समस्या आणि उपाय

लोकसंख्या वाढीच्या समस्या:

• नैसर्गिक संसाधनांवर ताण
• बेरोजगारी आणि दारिद्र्य
• आरोग्य व शिक्षणाच्या सुविधांची कमतरता
• अन्नधान्याचा तुटवडा

लोकसंख्या वाढीवरील उपाय:

• कुटुंब नियोजन आणि जनजागृती
• स्त्री शिक्षण व सक्षमीकरण
• सरकारी धोरणे आणि आरोग्य सेवा

9. भारतातील लोकसंख्येचे वैशिष्ट्ये (Census 2011)

• एकूण लोकसंख्या: 121 कोटी
• साक्षरता दर: 72.1%
• लोकसंख्या घनता: 382 प्रति चौ. किमी
• लिंग गुणोत्तर: 940 स्त्रिया / 1000 पुरुष
• लोकसंख्या वाढीचा दर: 1.64%

10. निष्कर्ष (Conclusion)

• लोकसंख्या हा देशाच्या विकासासाठी महत्त्वाचा घटक आहे.
• संतुलित लोकसंख्या वाढीसाठी शिक्षण, आरोग्य सुविधा आणि रोजगार संधी महत्त्वाच्या असतात.
• लोकसंख्येची गुणवत्ता वाढवण्यासाठी साक्षरतेचा प्रसार आणि आर्थिक विकास आवश्यक आहे.