भूगोल Notes Class 8 Chapter 7 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – भूगोल Class 8

लोकसंख्या

1. लोकसंख्या म्हणजे काय?

• लोकसंख्या म्हणजे एखाद्या विशिष्ट प्रदेशात राहणाऱ्या लोकांची एकूण संख्या.
• लोकसंख्येचा अभ्यास करताना वाढ, वितरण, घनता आणि रचना यांचा विचार केला जातो.

2. लोकसंख्येची वाढ (Population Growth)

लोकसंख्या वाढीचे तीन महत्त्वाचे घटक आहेत:

1) जन्मदर (Birth Rate): एका वर्षात दरहजारी लोकसंख्येमागे जन्मलेल्या एकूण अर्भकांची संख्या.

2) मृत्युदर (Death Rate): एका वर्षात दरहजारी लोकसंख्येमागे मृत झालेल्या लोकांची संख्या.

3) स्थलांतर (Migration): लोक एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी राहण्यासाठी स्थलांतर करतात.

लोकसंख्या वाढीवर परिणाम करणारे घटक:

• जन्मदर आणि मृत्युदर यामधील फरक
• आरोग्य सुविधा आणि औषधोपचार
• शिक्षण आणि सामाजिक जागरूकता
• आर्थिक संधी आणि रोजगार

3. लोकसंख्येचे वितरण (Population Distribution)

• लोकसंख्येचे वितरण म्हणजे लोकसंख्या प्रदेशात कशी विखुरलेली आहे हे दर्शवणारा घटक.
• काही ठिकाणी लोकसंख्या जास्त असते तर काही ठिकाणी कमी.

लोकसंख्या वितरणावर परिणाम करणारे घटक:

• भौगोलिक घटक: हवामान, जमीन, पाणी, खनिज संपत्ती
• आर्थिक घटक: रोजगाराच्या संधी, उद्योग, शेती
• सामाजिक व राजकीय घटक: शिक्षण, आरोग्य सुविधा, शासकीय धोरणे

4. लोकसंख्येची घनता (Population Density)

• लोकसंख्येची घनता म्हणजे प्रति चौ. किमीमध्ये राहणाऱ्या लोकसंख्येचे प्रमाण.
• सूत्र: लोकसंख्या घनता = एकूण लोकसंख्या ÷ एकूण क्षेत्रफळ

घनता जास्त असण्याची कारणे:

• सपाट आणि सुपीक जमीन
• भरपूर पाणी व चांगले हवामान
• मोठी शहरे आणि उद्योगधंदे

घनता कमी असण्याची कारणे:

• डोंगराळ, वाळवंटी किंवा जंगलयुक्त प्रदेश
• अनिश्चित हवामान व पाणीटंचाई
• अपुरी दळणवळण आणि उद्योगक्षेत्राचा अभाव

5. लोकसंख्येची रचना (Population Composition)

• लोकसंख्येची रचना म्हणजे वयोगट, लिंग गुणोत्तर, साक्षरता आणि रोजगाराच्या आधारे लोकसंख्येची विभागणी.

लोकसंख्येच्या रचनेचे महत्त्वाचे घटक:

वयोगट रचना:

• 0 ते 14 वर्षे → बालक वयोगट
• 15 ते 59 वर्षे → कार्यक्षम वयोगट
• 60 व त्यापेक्षा जास्त → वृद्ध वयोगट

लिंग गुणोत्तर: दर 1000 पुरुषांमागे असलेल्या स्त्रियांचे प्रमाण.

साक्षरता: शिक्षणाच्या आधारे साक्षर आणि निरक्षर लोकसंख्येचे प्रमाण.

रोजगार व उपजीविका: शेती, उद्योग, सेवा क्षेत्रातील लोकसंख्या.

6. स्थलांतर (Migration)

स्थलांतर म्हणजे व्यक्ती किंवा समूहाने एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी राहण्यासाठी जाणे.

स्थलांतराचे प्रकार:

• अंतःस्थलांतर (Internal Migration): एका देशातच एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी स्थलांतर.
• बहिःस्थलांतर (International Migration): एक देश सोडून दुसऱ्या देशात स्थलांतर.

स्थलांतराची कारणे:

• रोजगाराच्या संधी
• शिक्षण आणि वैद्यकीय सुविधा
• नैसर्गिक आपत्ती आणि राजकीय परिस्थिती

स्थलांतराचे परिणाम:

• स्थलांतरित प्रदेशातील लोकसंख्या वाढते आणि स्थानिक संसाधनांवर ताण येतो.
• स्थलांतरित झालेल्या प्रदेशात मनुष्यबळाची कमतरता जाणवते.

7. मानवी विकास निर्देशांक (Human Development Index – HDI)

HDI म्हणजे मानवाच्या विकासाच्या पातळीचे मोजमाप करणारा निर्देशांक.

तीन प्रमुख घटक:

• आर्थिक निकष: सरासरी राहणीमान आणि उत्पन्न.
• आरोग्य निकष: अपेक्षित आयुर्मान.
• शिक्षण निकष: साक्षरता दर आणि शिक्षणाचा कालावधी.

HDI जास्त असलेल्या देशांचे वैशिष्ट्ये:

• उच्च शिक्षणाचा दर्जा
• उत्तम आरोग्य सुविधा
• मजबूत आर्थिक प्रगती

HDI कमी असलेल्या देशांचे वैशिष्ट्ये:

• साक्षरतेचा अभाव
• गरिबी आणि बेरोजगारी
• अपुरी आरोग्य सेवा

8. लोकसंख्या वाढीच्या समस्या आणि उपाय

लोकसंख्या वाढीच्या समस्या:

• नैसर्गिक संसाधनांवर ताण
• बेरोजगारी आणि दारिद्र्य
• आरोग्य व शिक्षणाच्या सुविधांची कमतरता
• अन्नधान्याचा तुटवडा

लोकसंख्या वाढीवरील उपाय:

• कुटुंब नियोजन आणि जनजागृती
• स्त्री शिक्षण व सक्षमीकरण
• सरकारी धोरणे आणि आरोग्य सेवा

9. भारतातील लोकसंख्येचे वैशिष्ट्ये (Census 2011)

• एकूण लोकसंख्या: 121 कोटी
• साक्षरता दर: 72.1%
• लोकसंख्या घनता: 382 प्रति चौ. किमी
• लिंग गुणोत्तर: 940 स्त्रिया / 1000 पुरुष
• लोकसंख्या वाढीचा दर: 1.64%

10. निष्कर्ष (Conclusion)

• लोकसंख्या हा देशाच्या विकासासाठी महत्त्वाचा घटक आहे.
• संतुलित लोकसंख्या वाढीसाठी शिक्षण, आरोग्य सुविधा आणि रोजगार संधी महत्त्वाच्या असतात.
• लोकसंख्येची गुणवत्ता वाढवण्यासाठी साक्षरतेचा प्रसार आणि आर्थिक विकास आवश्यक आहे.