Notes For All Chapters – इतिहास Class 8

महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती

१. प्रस्तावना

भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर भाषावार प्रांतरचनेची मागणी जोर धरू लागली. महाराष्ट्रातही मराठी भाषिक राज्याची मागणी करण्यासाठी संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ 1946 पासून सुरू झाली. अनेक आंदोलनांनंतर 1 मे 1960 रोजी महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती झाली.

२. पार्श्वभूमी

• विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीपासून मराठी भाषिक जनतेच्या एकत्रीकरणाची मागणी होत होती.
• 1911: इंग्रज सरकारला बंगालची फाळणी रद्द करावी लागली. त्या पार्श्वभूमीवर न. चिं. केळकर यांनी मराठी भाषिकांना एका प्रशासनाखाली आणण्याची मागणी केली.
• 1915: लोकमान्य टिळकांनी भाषावार प्रांतरचनेची मागणी केली.
• मात्र, भारताच्या स्वातंत्र्याचा प्रश्न महत्त्वाचा असल्यामुळे हा मुद्दा काही काळासाठी मागे पडला.

३. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ व महत्त्वपूर्ण टप्पे

१) संयुक्त महाराष्ट्र परिषद (1946)

• 28 जुलै 1946: शंकरराव देव यांच्या अध्यक्षतेखाली मुंबई येथे परिषद आयोजित.
• यामध्ये मुंबई, मध्य प्रांत, मराठवाडा आणि गोमंतक या मराठी भाषिक भागांचा समावेश असलेल्या राज्याची मागणी करण्यात आली.

२) दार कमिशन (1948)

• 17 जून 1948: डॉ. राजेंद्रप्रसाद यांनी न्यायाधीश एस. के. दार यांच्या अध्यक्षतेखाली कमिशन स्थापन केले.
• 10 डिसेंबर 1948: अहवाल प्रसिद्ध झाला, पण त्यात भाषावार प्रांतरचनेची संकल्पना नाकारली.
• यामुळे महाराष्ट्रातील लोकांमध्ये असंतोष निर्माण झाला.

३) जे.व्ही.पी. समिती (1948)

• 29 डिसेंबर 1948: काँग्रेसने पं. जवाहरलाल नेहरू, वल्लभभाई पटेल आणि पट्टाभिसितारामय्या यांच्या सदस्यत्वाखाली त्रिसदस्यीय समिती स्थापन केली.
• अहवालात सांगितले की, भाषावार प्रांतरचना तत्त्वतः मान्य आहे, पण ही योग्य वेळ नाही.
• महाराष्ट्रात याचा तीव्र विरोध झाला आणि सेनापती बापट यांच्या नेतृत्वाखाली प्रभात फेऱ्या काढण्यात आल्या.

४) राज्य पुनर्रचना आयोग (1953)

• 29 डिसेंबर 1953: एस. फाजल अली यांच्या अध्यक्षतेखाली आयोग स्थापन.
• 10 ऑक्टोबर 1955: अहवाल प्रसिद्ध केला, ज्यामध्ये मुंबईचे द्विभाषिक राज्य करण्याची शिफारस करण्यात आली.
• महाराष्ट्रातील जनतेने याला तीव्र विरोध केला.

५) नागपूर करार (1953)

• मराठी भाषिक जनतेचे एक राज्य स्थापन करण्यासाठी 1953 मध्ये नागपूर करार झाला.
• यानुसार पश्चिम महाराष्ट्र, विदर्भ आणि मराठवाडा हे एकत्र येणार होते.
• संविधानातील कलम 371 (2) अंतर्गत विकास निधी, शिक्षण आणि नोकऱ्यांच्या संधी यांना प्राधान्य देण्यात आले.

४. संयुक्त महाराष्ट्र लढ्यातील महत्त्वपूर्ण घटना

१) मुंबईसाठी संघर्ष

• मुंबई महाराष्ट्रात असावी म्हणून मोठे जनआंदोलन उभे राहिले.
• 7 नोव्हेंबर 1955: मुंबईत कामगार मैदानावर मोठी सभा झाली.
• संयुक्त महाराष्ट्राच्या मागणीसाठी सेनापती बापट यांच्या नेतृत्वाखाली विधानसभेवर मोर्चा काढण्यात आला.
• मोरारजी देसाई यांच्या सरकारने या मोर्चावर लाठीमार आणि अश्रुधूराचा वापर केला.
• जनजागृतीसाठी 21 नोव्हेंबर 1955 रोजी लाक्षणिक संप करण्यात आला.

२) संयुक्त महाराष्ट्र समितीची स्थापना (1956)

• 6 फेब्रुवारी 1956: पुण्यात केशवराव जेधे यांच्या अध्यक्षतेखाली समिती स्थापन.
• अध्यक्ष: कॉम्रेड श्रीपाद अमृत डांगे
• उपाध्यक्ष: डॉ. त्र्यं. रा. नरवणे
• सचिव: एस. एम. जोशी

३) संयुक्त महाराष्ट्राच्या मागणीसाठी आंदोलने

• सुमतीबाई गोरे, दुर्गा भागवत, तारा रेड्डी, कमलाताई मोरे यांसारख्या महिलांनी आंदोलनात सहभाग घेतला.
• शाहीर अण्णाभाऊ साठे, शाहीर अमर शेख आणि शाहीर द.ना. गवाणकर यांनी शाहिरीतून जनजागृती केली.
• बाळासाहेब ठाकरे यांनी “मावळा” या टोपणनावाने व्यंगचित्रे काढून लोकांमध्ये चळवळीचा प्रभाव वाढवला.

५. महाराष्ट्र राज्याची स्थापना (1 मे 1960)

• संयुक्त महाराष्ट्र समितीच्या नेतृत्वाखालील आंदोलनांमुळे केंद्र सरकारने महाराष्ट्रनिर्मितीला अनुमती दिली.
• एप्रिल 1960 मध्ये संसदेने मुंबई पुनर्रचना कायदा मंजूर केला.
• 1 मे 1960 रोजी पं. जवाहरलाल नेहरू यांनी महाराष्ट्र राज्याच्या निर्मितीची अधिकृत घोषणा केली.
• महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री: यशवंतराव चव्हाण

६. संयुक्त महाराष्ट्र लढ्यातील वृत्तपत्रांची भूमिका

• वृत्तपत्रांनी या चळवळीत मोठी भूमिका बजावली.
• प्रबोधन, केसरी, सकाळ, नवाकाळ, नवयुग, प्रभात या वृत्तपत्रांनी महाराष्ट्राच्या मागणीसाठी जनजागृती केली.
• आचार्य अत्रे यांच्या “मराठा” वृत्तपत्राने विशेष योगदान दिले.

७. निष्कर्ष

संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ ही एक ऐतिहासिक लढाई होती, जी महाराष्ट्रातील लोकांनी आपल्या हक्कासाठी लढली. मराठी जनतेच्या संघर्षातून अखेर महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती झाली आणि मुंबई महाराष्ट्राला मिळाली.

📌 महत्त्वाच्या तारखा

Imp Questions For All Chapters – इतिहास Class 8

महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती

लहान प्रश्न

1. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ कधी सुरू झाली?

उत्तर – संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ 1946 पासून सुरू झाली.

2. 1 मे 1960 रोजी कोणत्या राज्याची निर्मिती झाली?

उत्तर – 1 मे 1960 रोजी महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती झाली.

3. संयुक्त महाराष्ट्र परिषदेचे अध्यक्ष कोण होते?

उत्तर – शंकरराव देव हे संयुक्त महाराष्ट्र परिषदेचे अध्यक्ष होते.

4. संयुक्त महाराष्ट्र समितीचे अध्यक्ष कोण होते?

उत्तर – कॉम्रेड श्रीपाद अमृत डांगे हे संयुक्त महाराष्ट्र समितीचे अध्यक्ष होते.

5. दार कमिशनची स्थापना कधी झाली?

उत्तर – 17 जून 1948 रोजी दार कमिशनची स्थापना झाली.

6. जे.व्ही.पी. समितीचे सदस्य कोण होते?

उत्तर – पं. जवाहरलाल नेहरू, वल्लभभाई पटेल आणि पट्टाभिसितारामय्या.

7. महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री कोण होते?

उत्तर – यशवंतराव चव्हाण हे महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री होते.

8. संयुक्त महाराष्ट्राच्या लढ्यात कोणते वृत्तपत्र महत्त्वाचे होते?

उत्तर – मराठा, केसरी, सकाळ, नवाकाळ, नवयुग आणि प्रभात.

9. नागपूर करार कोणत्या वर्षी झाला?

उत्तर – नागपूर करार 1953 मध्ये झाला.

10. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीत कोणत्या महिलांनी भाग घेतला?

उत्तर – सुमतीबाई गोरे, इस्मत चुगताई, दुर्गा भागवत, तारा रेड्डी इत्यादींनी भाग घेतला.

दीर्घ प्रश्न

1. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीची पार्श्वभूमी काय होती?

उत्तर – विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीपासूनच मराठी भाषिक लोकांचे एकत्रीकरण आवश्यक असल्याचे जाणकारांनी मांडले. लोकमान्य टिळक यांनी 1915 मध्ये भाषावार प्रांतरचनेची मागणी केली होती. स्वातंत्र्यानंतर महाराष्ट्रात स्वतंत्र राज्याची मागणी वाढली.

2. संयुक्त महाराष्ट्र परिषदेची स्थापना का करण्यात आली?

उत्तर – संपूर्ण मराठी भाषिक प्रदेश एकत्र यावा म्हणून 28 जुलै 1946 रोजी मुंबई येथे शंकरराव देव यांच्या अध्यक्षतेखाली ही परिषद भरली. परिषदेत मुंबई, मध्य प्रांत, मराठवाडा आणि गोमंतक हे भाग महाराष्ट्रात यावेत, असा ठराव संमत करण्यात आला.

3. दार कमिशनने काय अहवाल दिला?

उत्तर – 10 डिसेंबर 1948 रोजी दार कमिशनने आपला अहवाल प्रसिद्ध केला. त्यात भाषावार प्रांतरचनेला फारसा पाठिंबा दिला नाही. त्यामुळे महाराष्ट्र राज्य निर्मितीचा प्रश्न सुटला नाही आणि आंदोलन तीव्र झाले.

4. जे.व्ही.पी. समितीने काय शिफारस केली?

उत्तर – काँग्रेसने 29 डिसेंबर 1948 रोजी भाषावार प्रांतरचनेसाठी जे.व्ही.पी. समिती नेमली. या समितीने सांगितले की, भाषावार प्रांतरचना तत्त्वतः मान्य आहे, पण यासाठी योग्य वेळ आलेली नाही. या अहवालाविरुद्ध महाराष्ट्रभर तीव्र आंदोलन झाले.

5. राज्य पुनर्रचना आयोगाने कोणता अहवाल दिला?

उत्तर – 1953 मध्ये भारत सरकारने न्यायमूर्ती एस. फाजल अली यांच्या अध्यक्षतेखाली आयोग स्थापन केला. 10 ऑक्टोबर 1955 रोजी आयोगाने मुंबईचे द्विभाषिक राज्य निर्माण करण्याची शिफारस केली. मात्र, महाराष्ट्रातील जनतेने याला विरोध केला.

6. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीत महिलांचे योगदान काय होते?

उत्तर – या चळवळीत महिलांनी मोठ्या प्रमाणात भाग घेतला. सुमतीबाई गोरे, दुर्गा भागवत, तारा रेड्डी, चारुशीला गुप्ते, कमलाताई मोरे आणि सुलताना जोहारी या महिलांनी आंदोलनात महत्त्वाची भूमिका बजावली.

7. मुंबई महाराष्ट्रात यावी यासाठी कोणते महत्त्वपूर्ण ठराव संमत झाले?

उत्तर – आचार्य अत्रे यांनी मुंबई महापालिकेत मुंबईसह महाराष्ट्राचा ठराव मांडला, जो 50 विरुद्ध 35 मतांनी मंजूर झाला. तसेच, 7 नोव्हेंबर 1955 रोजी कामगार संस्थांनी ठराव मंजूर करून मुंबई संयुक्त महाराष्ट्रात असावी, ही जनतेची इच्छा दर्शवली.

8. संयुक्त महाराष्ट्र समितीची स्थापना का करण्यात आली?

उत्तर – महाराष्ट्रासाठी लढा अधिक संघटित करण्यासाठी 6 फेब्रुवारी 1956 रोजी पुण्यात संयुक्त महाराष्ट्र समितीची स्थापना करण्यात आली. कॉम्रेड श्रीपाद अमृत डांगे अध्यक्ष, डॉ. त्र्यं.रा. नरवणे उपाध्यक्ष आणि एस.एम. जोशी सचिव म्हणून निवडले गेले.

9. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीत शाहिरांची भूमिका काय होती?

उत्तर – शाहीर अण्णाभाऊ साठे, शाहीर अमर शेख आणि शाहीर द.ना. गवाणकर यांनी आपल्या गाण्यांतून आणि काव्यांतून महाराष्ट्राच्या निर्मितीचा संदेश दिला. त्यांनी लोकांमध्ये राष्ट्रभावना निर्माण केली आणि चळवळीला बळ दिले.

10. महाराष्ट्र राज्याची अधिकृत स्थापना कशी झाली?

उत्तर – संयुक्त महाराष्ट्र समितीच्या नेतृत्वाखालील आंदोलनांमुळे केंद्र सरकार महाराष्ट्र निर्मितीस अनुकूल झाले. एप्रिल 1960 मध्ये संसदेने मुंबई पुनर्रचना कायदा मंजूर केला. 1 मे 1960 रोजी पं. नेहरूंनी महाराष्ट्र राज्याची अधिकृत घोषणा केली.

Question Answers For All Chapters – इतिहास Class 8

महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती

१. दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा लिहा.

(1) 1 मे 1960 रोजी _____ राज्याची निर्मिती झाली.
(अ) गोवा (ब) कर्नाटक
(क) आंध्रप्रदेश (ड) महाराष्ट्र

उत्तर – (ड) महाराष्ट्र

(2) मुंबई महापालिकेत मुंबईसह संयुक्त महाराष्ट्राचा ठराव _____ यांनी मांडला.
(अ) ग.त्र्यं.माडखोलकर (ब) आचार्य अत्रे
(क) द.वा.पोतदार (ड) शंकरराव देव

उत्तर – (ब) आचार्य अत्रे

(3) महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री म्हणून ______ यांनी जबाबदारी स्वीकारली.
(अ) यशवंतराव चव्हाण (ब) पृथ्वीराज चव्हाण
(क) शंकरराव चव्हाण (ड) विलासराव देशमुख

उत्तर – (अ) यशवंतराव चव्हाण

२. पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.

(1) संयुक्त महाराष्ट्र समितीची स्थापना करण्यात आली.

उत्तर – महाराष्ट्रात मराठी भाषिक जनतेला स्वतंत्र राज्य हवे होते, परंतु तत्कालीन केंद्र सरकारने मुंबईला वेगळे ठेवण्याचा निर्णय घेतला. त्यामुळे मोठा विरोध निर्माण झाला. महाराष्ट्र व गुजरात हे स्वतंत्र राज्य करावेत म्हणून 6 फेब्रुवारी 1956 रोजी संयुक्त महाराष्ट्र समिती स्थापन करण्यात आली. या समितीने मोठे आंदोलन उभारले आणि अखेर 1 मे 1960 रोजी महाराष्ट्राची निर्मिती झाली.

(2) संयुक्त महाराष्ट्राच्या लढ्यात वृत्तपत्रांची भूमिका महत्त्वाची होती.

उत्तर – संयुक्त महाराष्ट्राच्या लढ्यात वृत्तपत्रांची भूमिका महत्त्वाची होती कारण या चळवळीमध्ये जनजागृती करण्यासाठी वृत्तपत्रांनी मोठे योगदान दिले. प्रबोधन, केसरी, सकाळ, नवाकाळ, नवयुग, प्रभात अशा अनेक वृत्तपत्रांनी संयुक्त महाराष्ट्राच्या मागणीसाठी लोकांमध्ये जागृती केली.

विशेषतः आचार्य अत्रे यांच्या “मराठा” वृत्तपत्राने या आंदोलनात महत्त्वाची भूमिका बजावली. तसेच बाळासाहेब ठाकरे यांनी “मावळा” या टोपणनावाने व्यंगचित्रे काढून आंदोलन अधिक प्रभावी केले.

शाहीर अण्णाभाऊ साठे, शाहीर अमर शेख, आणि शाहीर द.ना. गवाणकर यांनी आपल्या लेखणीतून लोकभावना चेतवून मोठ्या प्रमाणात जनजागृती केली. त्यामुळे वृत्तपत्रे आणि शाहिरांच्या माध्यमातून संयुक्त महाराष्ट्राची मागणी अधिक व्यापक बनली आणि आंदोलनाला बळ मिळाले

३. टीपा लिहा.

(1) संयुक्त महाराष्ट्र परिषद:

उत्तर – 28 जुलै 1946 रोजी मुंबई येथे शंकरराव देव यांच्या अध्यक्षतेखाली ही परिषद भरली. या परिषदेत संपूर्ण मराठी भाषिक प्रदेश एकत्र आणण्यासाठी ठराव संमत करण्यात आला.

(2) संयुक्त महाराष्ट्र समितीचे योगदान:

उत्तर – ही समिती महाराष्ट्र निर्मितीसाठी प्रभावीपणे कार्यरत होती. सेनापती बापट, आचार्य अत्रे, एस.एम. जोशी, डांगे यांसारख्या नेत्यांनी नेतृत्व केले. त्यांनी विविध आंदोलन, मोर्चे, संपाद्वारे सरकारवर दबाव टाकला आणि अखेर महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती करण्यात यश आले.

४. पुढील संकल्पनाचित्र पूर्ण करा.

Sample Paper Class 8 Samajik Vigyan Maharashtra Board

Notes For All Chapters – इतिहास Class 8

स्वातंत्र्यलढ्याची परिपूर्ती

१. परिचय

भारतात स्वातंत्र्य मिळाले तरी स्वातंत्र्यलढा पूर्ण झालेला नव्हता. अनेक संस्थाने स्वतंत्र होती, तसेच काही प्रदेशांवर पोर्तुगीज आणि फ्रेंच सत्तेचे नियंत्रण होते. अखंड भारताच्या निर्मितीसाठी या संस्थानांचे विलीनीकरण आवश्यक होते. सरदार वल्लभभाई पटेल यांच्या नेतृत्वाखाली भारत सरकारने हा प्रश्न सोडवला.

२. संस्थानांचे भारतात विलीनीकरण

भारत स्वतंत्र होताना देशात ६०० पेक्षा जास्त संस्थाने होती. असहकार आंदोलनामुळे या संस्थानांमध्ये राजकीय जागृती झाली. १९२७ मध्ये अखिल भारतीय प्रजा परिषद स्थापन झाली. भारत स्वतंत्र झाल्यावर संस्थानांचे विलीनीकरण करणे आवश्यक होते.

(अ) सरदार वल्लभभाई पटेल यांची भूमिका

• भारताचे गृहमंत्री म्हणून त्यांनी संस्थानांच्या विलीनीकरणाचे महत्त्व पटवून दिले.
• त्यांनी संस्थानिकांना विश्वासात घेऊन ‘सामीलनामा’ तयार केला.
• त्यांच्या प्रयत्नांमुळे बहुतांश संस्थाने भारतात विलीन झाली.

३. महत्वाच्या संस्थानांचे विलीनीकरण

(अ) जुनागडचे विलीनीकरण (१९४८)

• जुनागड हे सौराष्ट्रातील संस्थान होते.
• जनतेला भारतात विलीन व्हायचे होते, परंतु नवाब पाकिस्तानात सामील होण्याच्या विचारात होता.
• नवाबाच्या निर्णयाला प्रचंड विरोध झाल्याने तो पाकिस्तानात पळून गेला.
• फेब्रुवारी १९४८ मध्ये जुनागड भारतात विलीन झाले.

(ब) हैदराबाद मुक्तिसंग्राम (१९४८)

• हैदराबाद हे भारतातील सर्वांत मोठे संस्थान होते.
• निजाम लोकशाही विरोधी होता आणि ‘रझाकार’ संघटनेच्या मदतीने अत्याचार करत होता.
• स्वामी रामानंद तीर्थ यांनी हैदराबाद स्टेट काँग्रेस स्थापन करून लोकशाही चळवळ चालवली.
• भारत सरकारने १३ सप्टेंबर १९४८ रोजी ‘ऑपरेशन पोलो’ अंतर्गत सैन्य कारवाई केली.
• १७ सप्टेंबर १९४८ रोजी निजाम शरण आला आणि हैदराबाद भारतात विलीन झाले.

(क) मराठवाड्याचे योगदान

• मराठवाड्यातील लोकांनी हैदराबाद मुक्तिसंग्रामात मोठा सहभाग घेतला.
• स्वामी रामानंद तीर्थ, गोविंदभाई श्रॉफ, बाबासाहेब परांजपे, अनंत भालेराव यांनी योगदान दिले.
• विद्यार्थ्यांनी ‘वंदे मातरम्’ चळवळ चालवली.
• १७ सप्टेंबर हा ‘मराठवाडा मुक्तिदिन’ म्हणून साजरा केला जातो.

(ड) काश्मीरची समस्या (१९४७)

• काश्मीरच्या राजा हरिसिंगने स्वतंत्र राहण्याचा निर्णय घेतला.
• ऑक्टोबर १९४७ मध्ये पाकिस्तानने काश्मीरवर हल्ला केला.
• राजा हरिसिंगने भारतात विलीन होण्याच्या करारावर स्वाक्षरी केली.
• भारतीय लष्कराने घुसखोरांना हुसकावले, पण काही भाग पाकिस्तानच्या ताब्यात राहिला.

४. फ्रेंच वसाहतींचे विलीनीकरण (१९४९-१९५४)

• भारत स्वतंत्र झाल्यानंतरही चंद्रनगर, पुदुच्चेरी, कारिकल, माहे आणि याणम हे प्रदेश फ्रेंच सत्तेखाली होते.
• १९४९ मध्ये चंद्रनगरमध्ये सार्वमत घेण्यात आले आणि तो भारतात विलीन झाला.
• पुढे इतर फ्रेंच वसाहतीही भारतात सामील झाल्या.

५. गोवा मुक्ती संग्राम (१९४६-१९६१)

(अ) पोर्तुगीज सत्तेचा विरोध

• पोर्तुगालने आपल्या ताब्यातील प्रदेश भारताला द्यायला नकार दिला.
• डॉ. टी. बी. कुन्हा यांनी पोर्तुगीजांविरोधात चळवळ उभारली.
• १९४६ मध्ये डॉ. राममनोहर लोहिया यांनी सत्याग्रह सुरू केला.

(ब) लष्करी कारवाई (१९६१)

• भारत सरकारने सामोपचाराने गोवा मिळवण्याचा प्रयत्न केला, पण तो अयशस्वी ठरला.
• डिसेंबर १९६१ मध्ये भारतीय सैन्याने ‘ऑपरेशन विजय’ अंतर्गत गोव्यात प्रवेश केला.
• १९ डिसेंबर १९६१ रोजी गोवा भारतात विलीन झाले आणि भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याची परिपूर्ती झाली.

६. निष्कर्ष

भारतातील संस्थाने व परकीय वसाहती विलीन करून अखंड भारताचे स्वप्न पूर्ण झाले. सरदार वल्लभभाई पटेल यांच्या मुत्सद्दीपणामुळे हा मोठा ऐतिहासिक टप्पा पार पडला. गोव्याच्या मुक्तीनंतर भारत पूर्णतः स्वतंत्र झाला.

महत्वाचे दिवस

• १५ ऑगस्ट १९४७ – भारताला स्वातंत्र्य मिळाले.
• १७ सप्टेंबर १९४८ – हैदराबाद भारतात विलीन झाले.
• १९ डिसेंबर १९६१ – गोवा भारतात विलीन झाले.

Imp Questions For All Chapters – इतिहास Class 8

स्वातंत्र्यलढ्याची परिपूर्ती

लहान प्रश्न

1. संस्थानांचे विलीनीकरण कोणत्या नेत्याने केले?

उत्तर- सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी संस्थानांचे विलीनीकरण केले.

2. जुनागडचे भारतात विलीनीकरण कधी झाले?

उत्तर- फेब्रुवारी १९४८ मध्ये जुनागड भारतात विलीन झाले.

3. हैदराबाद मुक्तिसंग्रामाचे नेतृत्व कोणी केले?

उत्तर- स्वामी रामानंद तीर्थ यांनी हैदराबाद मुक्तिसंग्रामाचे नेतृत्व केले.

4. हैदराबाद संस्थानातील लोकशाही चळवळीस विरोध करणारी संघटना कोणती होती?

उत्तर- ‘रझाकार’ ही निजामाच्या मदतीसाठी स्थापन झालेली संघटना होती.

5. ‘ऑपरेशन पोलो’ म्हणजे काय?

उत्तर- हैदराबाद संस्थान भारतात विलीन करण्यासाठी भारत सरकारने केलेली लष्करी कारवाई.

6. काश्मीर संस्थानाचे राजा कोण होते?

उत्तर- हरिसिंग हे काश्मीर संस्थानाचे राजा होते.

7. फ्रेंच वसाहतींपैकी कोणता प्रदेश सर्वप्रथम भारतात विलीन झाला?

उत्तर- चंद्रनगर हा सर्वप्रथम भारतात विलीन झाला.

8. गोवा मुक्ती लढ्यात प्रमुख नेते कोण होते?

उत्तर- डॉ. टी. बी. कुन्हा आणि डॉ. राममनोहर लोहिया हे प्रमुख नेते होते.

9. १९ सप्टेंबर १९६१ रोजी काय घडले?

उत्तर- भारतीय सैन्याने गोव्यात प्रवेश करून पोर्तुगीज सत्तेचा अंत केला.

10. मराठवाडा मुक्तिदिन कोणत्या तारखेला साजरा केला जातो?

उत्तर- १७ सप्टेंबर रोजी ‘मराठवाडा मुक्तिदिन’ साजरा केला जातो.

दीर्घ प्रश्न

1. सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी भारताच्या ऐक्यासाठी कोणती भूमिका बजावली?

उत्तर- सरदार पटेल यांनी संस्थानिकांना भारतात सामील होण्यास प्रवृत्त केले. त्यांनी ‘सामीलनामा’ तयार करून मुत्सद्दीपणे संस्थानांचे विलीनीकरण केले. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे भारत अखंड राष्ट्र बनले.

2. हैदराबाद मुक्तिसंग्राम का झाला?

उत्तर- निजाम लोकशाही विरोधी होता आणि त्याच्या राजवटीत नागरी हक्क नव्हते. स्वामी रामानंद तीर्थ यांच्या नेतृत्वाखाली जनता निजामाविरोधात लढली. शेवटी भारत सरकारने सैन्य कारवाई करून १९४८ मध्ये हैदराबाद भारतात विलीन केले.

3. जुनागड संस्थानाचा नवाब पाकिस्तानात का गेला?

उत्तर- जुनागडचा नवाब पाकिस्तानात विलीन होण्याचा विचार करत होता. मात्र, तेथील जनतेने प्रचंड विरोध केला आणि उठाव केला. त्यामुळे नवाब पळून गेला आणि भारताने जुनागड विलीन केले.

4. काश्मीर समस्या कशी निर्माण झाली?

उत्तर- काश्मीरच्या राजा हरिसिंग याने स्वतंत्र राहण्याचा निर्णय घेतला. पाकिस्तानने घुसखोरी करून हल्ला केला, त्यामुळे राजा भारतात विलीन झाला. भारतीय लष्कराने घुसखोरांना हाकलले, पण काही भाग पाकिस्तानच्या ताब्यात राहिला.

5. फ्रेंच वसाहतींचे भारतात विलीनीकरण कसे झाले?

उत्तर- भारत स्वतंत्र झाल्यानंतरही काही भाग फ्रेंच सत्तेखाली होते. भारताच्या आग्रहाने १९४९ मध्ये सार्वमत घेण्यात आले आणि चंद्रनगर भारतात विलीन झाले. त्यानंतर उर्वरित फ्रेंच वसाहतीही भारतात समाविष्ट झाल्या.

6. गोवा मुक्ती संग्राम का आणि कसा झाला?

उत्तर- पोर्तुगीज सत्तेखाली असलेल्या गोव्यात भारतीय जनता स्वातंत्र्यासाठी लढली. डॉ. कुन्हा, डॉ. लोहिया यांनी सत्याग्रह व सशस्त्र संघर्ष केला. १९६१ मध्ये भारताने सैन्य कारवाई करून गोवा मुक्त केला.

7. ‘रझाकार’ संघटना कोण होती आणि तिची भूमिका काय होती?

उत्तर- ‘रझाकार’ ही निजामाच्या मदतीसाठी स्थापन झालेली सैनिकी संघटना होती. त्यांनी लोकशाही समर्थकांवर आणि हिंदूंवर अत्याचार केले. भारताने सैन्य कारवाई करून हैदराबाद मुक्त केला.

8. मराठवाड्याचा हैदराबाद मुक्तिसंग्रामात काय वाटा होता?

उत्तर- मराठवाड्यातील अनेक नेत्यांनी निजामविरोधी चळवळीत भाग घेतला. स्वामी रामानंद तीर्थ, बाबासाहेब परांजपे, गोविंदभाई श्रॉफ यांचे योगदान मोठे होते. मराठवाड्यातील जनतेने मोठ्या प्रमाणात या लढ्यात सहभाग घेतला.

9. ‘ऑपरेशन पोलो’ म्हणजे काय?

उत्तर- निजाम भारतात विलीन होण्यास तयार नव्हता, म्हणून भारत सरकारने सैन्य कारवाई केली. १३ सप्टेंबर १९४८ रोजी भारतीय सैन्याने हैदराबादमध्ये प्रवेश केला. १७ सप्टेंबरला निजाम शरण आला आणि हैदराबाद भारतात विलीन झाले.

10. गोव्याच्या स्वातंत्र्यासाठी कोणते संघटन कार्यरत होते?

उत्तर- ‘गोवा काँग्रेस समिती’ आणि ‘गोवा युथ लीग’ या संघटना कार्यरत होत्या. मोहन रानडे, सेनापती बापट, ना. ग. गोरे यांनी गोवामुक्तीसाठी मोठे योगदान दिले. भारताच्या लष्करी कारवाईने गोवा १९ डिसेंबर १९६१ रोजी स्वतंत्र झाला.

Question Answers For All Chapters – इतिहास Class 8

स्वातंत्र्यलढ्याची परिपूर्ती

१. दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा लिहा.

(1) भारतात लहान-मोठी अशी सहाशेच्या वर _____ होती.
(अ) राज्ये (ब) खेडी
(क) संस्थाने (ड) शहरे

उत्तर – (क) संस्थाने

(2) जुनागड, _____ व काश्मीर या संस्थानाचा अपवाद वगळता सर्व संस्थाने भारतात विलीन झाली.
(अ) औंध (ब) झाशी
(क) वडोदरा (ड) हैदराबाद

उत्तर – (ड) हैदराबाद

२. पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.

(1) जुनागड भारतात विलीन झाले.

उत्तर – जुनागड संस्थानाचा नवाब पाकिस्तानात सामील होण्याच्या विचारात होता, परंतु तेथील जनतेने त्याला विरोध केला. त्यामुळे नवाब पाकिस्तानात पळून गेला आणि १९४८ च्या फेब्रुवारी महिन्यात जुनागड भारतात विलीन झाले.

(2) भारत सरकारने निजामाविरुद्ध पोलीस कारवाई सुरू केली.‘

उत्तर – हैदराबादचा निजाम भारतात विलीन होण्यास नकार देत होता व त्याने ‘रझाकार’ संघटनेच्या मदतीने लोकांवर अत्याचार सुरू केले. सामोपचाराने तो निर्णय घेत नव्हता, म्हणून १३ सप्टेंबर १९४८ रोजी भारत सरकारने ‘ऑपरेशन पोलो’ अंतर्गत निजामाविरुद्ध कारवाई करून १७ सप्टेंबर १९४८ रोजी हैदराबाद भारतात विलीन केले.

(3) भारतात सामील होण्याच्या करारावर हरिसिंगाने स्वाक्षरी केली.

उत्तर – पाकिस्तानने काश्मीरवर हल्ला केल्याने काश्मीर संस्थानाच्या राजा हरिसिंग याला भारताची मदत आवश्यक होती. त्यामुळे भारताकडून मदत मिळवण्यासाठी त्याने भारतात विलिनीकरणाच्या करारावर स्वाक्षरी केली. भारतीय लष्कराने काश्मीरवरील हल्ला परतवून लावला.

३. थोडक्यात उत्तरे लिहा.

(1) संस्थानांच्या विलीनीकरणातील सरदार वल्लभभाई पटेल यांचे योगदान स्पष्ट करा.

उत्तर – भारताचे गृहमंत्री सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी मुत्सद्दीपणे संस्थानिकांना समजावून सांगून ‘सामीलनामा’ तयार केला. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे बहुतांश संस्थाने भारतात विलीन झाली. जुनागड, हैदराबाद व काश्मीर ही संस्थाने वेगळ्या परिस्थितीत विलीन झाली. त्यांनी अखंड भारताच्या निर्मितीस महत्त्वपूर्ण योगदान दिले.

(2) हैदराबाद मुक्तिसंग्रामातील स्वामी रामानंद तीर्थ यांचे योगदान स्पष्ट करा.

उत्तर – स्वामी रामानंद तीर्थ यांनी हैदराबाद स्टेट काँग्रेसची स्थापना करून लोकशाही हक्कांसाठी संघर्ष केला. त्यांनी निजामविरोधी चळवळीत नेतृत्व केले. त्यांच्या नेतृत्वाखालील लढ्यामुळे १९४८ मध्ये हैदराबाद भारतात विलीन झाले.

Notes For All Chapters – इतिहास Class 8

स्वातंत्र्यप्राप्ती

१. दुसऱ्या महायुद्धानंतर भारतातील परिस्थिती

• दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात भारतीय स्वातंत्र्यलढा अधिक तीव्र झाला.
• ब्रिटिश राज्यकर्त्यांना भारताला स्वातंत्र्य देण्याची गरज जाणवली.
• त्यांनी भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी विविध योजना तयार केल्या.

२. राष्ट्रीय आंदोलन आणि ‘फोडा आणि राज्य करा’ नीती

• राष्ट्रीय सभेची स्थापना धर्मनिरपेक्ष तत्त्वावर झाली होती.
• सर्व जातिधर्मातील लोक राष्ट्रीय चळवळीत सामील झाले होते.
• ब्रिटिशांनी ‘फोडा आणि राज्य करा’ नीती वापरून हिंदू-मुस्लीम एकता भंग करण्याचा प्रयत्न केला.
• मुस्लीम लीगची स्थापना करून स्वतंत्र मुस्लीम राष्ट्राची मागणी पुढे आली.

३. पाकिस्तानच्या निर्मितीचा विचार

• डॉ. मुहम्मद इक्बाल (1930) – स्वतंत्र मुस्लीम राष्ट्राचा विचार मांडला.
• चौधरी रहमत अली – पाकिस्तानची संकल्पना मांडली.
• बॅरिस्टर महंमद अली जीना – द्विराष्ट्र सिद्धांत मांडून स्वतंत्र पाकिस्तानची मागणी केली.
• मुस्लीम लीगने राष्ट्रीय सभेला केवळ हिंदूंची संघटना म्हणून दर्शवले.

४. वेव्हेल योजना (1945)

लॉर्ड वेव्हेल यांनी भारतातील राजकीय परिस्थिती सुधारण्यासाठी योजना तयार केली.

योजनेतील मुख्य तरतुदी:

1. केंद्रीय व प्रांतिक विधिमंडळात मुस्लीम, दलित आणि अल्पसंख्याकांना योग्य प्रतिनिधित्व.
2. व्हाईसरॉयच्या कार्यकारी मंडळात हिंदू आणि मुस्लीम सदस्यांची संख्या समान राहील.

अपयश:

• बॅ. जीना यांनी मुस्लीम प्रतिनिधी निवडण्याचा अधिकार फक्त मुस्लीम लीगला असावा असा आग्रह धरला.
• राष्ट्रीय सभेने याला विरोध केला.
• त्यामुळे वेव्हेल योजना अयशस्वी ठरली.

५. त्रिमंत्री योजना (1946)

ब्रिटिश सरकारने भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी नवीन योजना तयार केली.

ब्रिटिश मंत्री:

1. पॅथिक लॉरेन्स
2. स्टॅफर्ड क्रिप्स
3. ए. व्ही. अलेक्झांडर

महत्त्वाच्या तरतुदी:

1. भारतीय जनतेला स्वतःचे संविधान तयार करण्याचा अधिकार.
2. अल्पसंख्याकांचे प्रश्न स्वातंत्र्याच्या आड येणार नाहीत.

अपयश:

• मुस्लीम लीगने स्वतंत्र पाकिस्तानची तरतूद नसल्यामुळे विरोध केला.
• राष्ट्रीय सभेलाही काही तरतुदी मान्य नव्हत्या.

६. प्रत्यक्ष कृतिदिन (16 ऑगस्ट 1946)

मुस्लीम लीगने पाकिस्तानची मागणी मान्य होत नसल्याने प्रत्यक्ष कृती करण्याचा निर्णय घेतला.

घटनाक्रम:

• 16 ऑगस्ट 1946 रोजी देशभर हिंसाचार सुरू झाला.
• हिंदू-मुस्लीम दंगली उसळल्या.
• बंगालमधील नोआखाली येथे मोठ्या प्रमाणात हत्याकांड झाले.
• गांधीजींनी शांततेसाठी अपार प्रयत्न केले.

७. हंगामी सरकारची स्थापना (1946)

हिंसाचार सुरू असताना व्हाईसरॉय वेव्हेल यांनी हंगामी सरकार स्थापन केले.

पं. जवाहरलाल नेहरू हे सरकारचे प्रमुख होते.

मुस्लीम लीगचा सुरुवातीला विरोध:

• त्यांनी सरकारमध्ये सहभागी होण्यास नकार दिला.
• नंतर सामील झाले, पण अडथळे निर्माण केले.
• त्यामुळे हंगामी सरकारचा कारभार सुरळीत चालला नाही.

८. माउंटबॅटन योजना (1947)

ब्रिटिश पंतप्रधान अ‍ॅटली यांनी जून 1948 पूर्वी भारताला स्वातंत्र्य देण्याची घोषणा केली.

लॉर्ड माउंटबॅटन यांची भारताचे व्हाईसरॉय म्हणून नियुक्ती झाली.

योजनेतील महत्त्वाचे मुद्दे:

• भारत आणि पाकिस्तान अशी दोन स्वतंत्र राष्ट्रे निर्माण करण्याचा प्रस्ताव.
• राष्ट्रीय सभेने सुरुवातीला विरोध केला, पण परिस्थितीमुळे फाळणी स्वीकारली.

९. भारतीय स्वातंत्र्याचा कायदा (18 जुलै 1947)

इंग्लंडच्या संसदेने 18 जुलै 1947 रोजी भारतीय स्वातंत्र्याचा कायदा संमत केला.

मुख्य तरतुदी:

1. 15 ऑगस्ट 1947 पासून भारत आणि पाकिस्तान स्वतंत्र होतील.
2. ब्रिटिश पार्लमेंटचा भारत आणि पाकिस्तानवर कोणताही अधिकार राहणार नाही.
3. संस्थानांना भारत किंवा पाकिस्तानमध्ये सामील होण्याचा किंवा स्वतंत्र राहण्याचा पर्याय.

१०. भारताची स्वातंत्र्यप्राप्ती (15 ऑगस्ट 1947)

14 ऑगस्टच्या मध्यरात्री दिल्लीतील संसद भवनात संविधानसभेची बैठक सुरू होती.

स्वातंत्र्य सोहळा:

• मध्यरात्री १२ वाजता भारताचे पारतंत्र्य समाप्त झाले.
• ब्रिटिशांचा युनियन जॅक उतरवून भारताचा तिरंगा फडकवण्यात आला.
• दीडशे वर्षांच्या गुलामीतून भारत स्वतंत्र झाला.

११. स्वातंत्र्यप्राप्तीचा दुःखद पैलू

• फाळणीमुळे मोठ्या प्रमाणावर रक्तपात आणि निर्वासितांचे संकट आले.
• लाखो लोक बेघर झाले आणि प्रचंड हिंसाचार झाला.
• गांधीजी शांतता प्रस्थापित करण्यासाठी बंगालमध्ये होते.
• 30 जानेवारी 1948 रोजी नथुराम गोडसेने गांधीजींची हत्या केली.

१२. महत्त्वाच्या तारखा आणि घटना

निष्कर्ष

• भारताला स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी दीर्घकालीन संघर्ष करावा लागला.
• फाळणीमुळे मोठा रक्तपात झाला आणि देशाने दुःखदायक प्रसंग पाहिला.
• गांधीजींनी हिंदू-मुस्लीम ऐक्यासाठी प्रयत्न केले, पण त्यासाठी त्यांना आपले प्राण गमवावे लागले.
• अखेर 15 ऑगस्ट 1947 रोजी भारताने स्वातंत्र्य मिळवले आणि स्वतंत्र देश म्हणून ओळख निर्माण केली.

Imp Questions For All Chapters – इतिहास Class 8

स्वातंत्र्यप्राप्ती

लहान प्रश्न

1. वेव्हेल योजना कधी तयार करण्यात आली?

उत्तर – वेव्हेल योजना जून 1945 मध्ये तयार करण्यात आली.

2. डॉ. मुहम्मद इक्बाल यांनी कोणता विचार मांडला?

उत्तर – 1930 साली डॉ. मुहम्मद इक्बाल यांनी स्वतंत्र मुस्लीम राष्ट्राचा विचार मांडला.

3 . त्रिमंत्री योजनेत कोणते ब्रिटिश मंत्री सहभागी होते?

उत्तर – पॅथिक लॉरेन्स, स्टॅफर्ड क्रिप्स आणि ए. व्ही. अलेक्झांडर हे तीन मंत्री सहभागी होते.

4. मुस्लीम लीगने 16 ऑगस्ट 1946 रोजी कोणता दिवस पाळला?

उत्तर – मुस्लीम लीगने 16 ऑगस्ट 1946 रोजी ‘प्रत्यक्ष कृतिदिन’ म्हणून पाळला.

5. हंगामी सरकारचे प्रमुख कोण होते?

उत्तर – हंगामी सरकारचे प्रमुख पं. जवाहरलाल नेहरू होते.

6. लॉर्ड माउंटबॅटन यांनी कोणती योजना मांडली?

उत्तर – लॉर्ड माउंटबॅटन यांनी भारत व पाकिस्तान यांच्या फाळणीची योजना मांडली.

7. भारताला स्वातंत्र्य कधी मिळाले?

उत्तर – भारताला 15 ऑगस्ट 1947 रोजी स्वातंत्र्य मिळाले.

8. भारतीय स्वातंत्र्य कायदा कधी संमत झाला?

उत्तर – भारतीय स्वातंत्र्य कायदा 18 जुलै 1947 रोजी संमत करण्यात आला.

9. फाळणीच्या वेळी महात्मा गांधी कुठे होते?

उत्तर – फाळणीच्या वेळी महात्मा गांधी बंगालमध्ये शांतता प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न करत होते.

10. गांधीजींची हत्या कोणी केली?

उत्तर – 30 जानेवारी 1948 रोजी नथुराम गोडसेने गांधीजींची हत्या केली.

दीर्घ प्रश्न

1. वेव्हेल योजना कोणत्या प्रमुख तरतुदींवर आधारित होती?

उत्तर – वेव्हेल योजनेत केंद्रीय व प्रांतिक विधिमंडळात मुस्लीम, दलित आणि अल्पसंख्याकांना योग्य प्रतिनिधित्व देण्याची तरतूद होती. व्हाईसरॉयच्या कार्यकारी मंडळात हिंदू आणि मुस्लीम सदस्यांची संख्या समान राहील, असे ठरवले गेले. पण मुस्लीम लीगला विशेष अधिकार देण्याच्या मागणीवरून ती योजना अयशस्वी झाली.

2. बॅ. जीना आणि मुस्लीम लीगने राष्ट्रीय सभेच्या विरोधात कोणता प्रचार केला?

उत्तर – बॅ. जीना आणि मुस्लीम लीगने राष्ट्रीय सभेचा विरोध करताना तिला केवळ हिंदूंची संघटना असल्याचे सांगितले. त्यांनी मुसलमानांना राष्ट्रीय सभेतून काहीच फायदा होणार नाही, असा प्रचार केला. यामुळे भारताच्या फाळणीची मागणी अधिक तीव्र झाली.

3. त्रिमंत्री योजनेतील महत्त्वाच्या तरतुदी कोणत्या होत्या?

उत्तर – त्रिमंत्री योजनेत भारतीय जनतेला स्वतःचे संविधान तयार करण्याचा अधिकार मान्य करण्यात आला. अल्पसंख्याकांचे प्रश्न स्वातंत्र्याच्या आड येणार नाहीत, असे ठरवण्यात आले. पण मुस्लीम लीगने स्वतंत्र पाकिस्तानच्या मागणीवर ठाम राहिल्यामुळे ही योजना यशस्वी होऊ शकली नाही.

4. 16 ऑगस्ट 1946 रोजी मुस्लीम लीगने प्रत्यक्ष कृतिदिन का पाळला?

उत्तर – मुस्लीम लीगने पाकिस्तानची मागणी पूर्ण होत नसल्यामुळे 16 ऑगस्ट 1946 हा दिवस प्रत्यक्ष कृतिदिन म्हणून पाळला. या दिवशी मोठ्या प्रमाणात हिंसाचार झाला आणि हिंदू-मुस्लीम दंगली उसळल्या. बंगालमध्ये प्रचंड हत्याकांड घडले आणि परिस्थिती आणखी चिघळली.

5. हंगामी सरकार का स्थापन करण्यात आले आणि त्याचा काय परिणाम झाला?

उत्तर – देशात हिंसाचार सुरू असताना व्हाईसरॉय वेव्हेल यांनी हंगामी सरकार स्थापन केले, ज्याचे प्रमुख पं. जवाहरलाल नेहरू होते. सुरुवातीला मुस्लीम लीगने सरकारमध्ये सहभागी होण्यास नकार दिला, पण नंतर सामील झाले. त्यांनी अडथळे निर्माण केल्यामुळे सरकारचा कारभार सुरळीत चालू शकला नाही.

6. माउंटबॅटन योजनेची वैशिष्ट्ये कोणती होती?

उत्तर – लॉर्ड माउंटबॅटन यांनी भारत आणि पाकिस्तान अशी दोन स्वतंत्र राष्ट्रे निर्माण करण्याची योजना मांडली. राष्ट्रीय सभेने देशाच्या ऐक्यासाठी विरोध केला, पण मुस्लीम लीगच्या हट्टामुळे आणि हिंसाचारामुळे फाळणी अनिवार्य ठरली. राष्ट्रीय सभेने नाइलाजाने फाळणीच्या निर्णयाला मान्यता दिली.

7. भारतीय स्वातंत्र्य कायद्याने कोणते बदल घडवले?

उत्तर – भारतीय स्वातंत्र्य कायद्यामुळे 15 ऑगस्ट 1947 रोजी भारत आणि पाकिस्तान स्वतंत्र राष्ट्रे बनली. ब्रिटिश पार्लमेंटचा दोन्ही देशांवर कोणताही अधिकार राहिला नाही. संस्थानांना भारत किंवा पाकिस्तानमध्ये विलीन होण्याचा किंवा स्वतंत्र राहण्याचा पर्याय देण्यात आला.

8. भारताच्या स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर गांधीजी कोणत्या कार्यात व्यस्त होते?

उत्तर – स्वातंत्र्यानंतर देशभर आनंदोत्सव साजरा होत असताना, गांधीजी बंगालमध्ये शांतता प्रस्थापित करण्याच्या प्रयत्नात होते. हिंदू-मुस्लीम दंगली थांबवण्यासाठी त्यांनी आपला जीव धोक्यात घातला. अखेर 30 जानेवारी 1948 रोजी त्यांची हत्या झाली.

9. फाळणीमुळे देशाला कोणते मोठे संकट भोगावे लागले?

उत्तर – भारताच्या फाळणीमुळे लाखो लोक बेघर झाले आणि हिंदू-मुस्लीम समुदायांमध्ये भीषण हिंसाचार झाला. दोन्ही देशांत निर्वासितांची मोठी लाट उसळली, आणि अनेक जिवीतहानी झाली. गांधीजींनी शांततेसाठी अपार प्रयत्न केले, पण हिंसाचार पूर्णतः थांबू शकला नाही.

10. गांधीजींची हत्या कशी आणि का झाली?

उत्तर – 30 जानेवारी 1948 रोजी नथुराम गोडसेने गांधीजींची गोळ्या झाडून हत्या केली. गांधीजी हिंदू-मुस्लीम ऐक्यासाठी प्रयत्नशील होते, आणि गोडसेला वाटत होते की गांधीजी मुसलमानांसाठी अधिक झुकत आहेत. त्यामुळे गांधीजींचा बलीदान देशातील शांततेसाठी दिलेला एक मोठा त्याग ठरला.

Question Answers For All Chapters – इतिहास Class 8

स्वातंत्र्यप्राप्ती

१. दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा लिहा.

(1) हंगामी सरकारचे ______ हे प्रमुख होते.
(अ) वल्लभभाई पटेल (ब) महात्मा गांधी
(क) पं. जवाहरलाल नेहरू (ड) बॅ.जीना

उत्तर – (क) पं. जवाहरलाल नेहरू

(2) भारत व पाकिस्तान या दोन स्वतंत्र राष्ट्रांची निर्मिती करण्याची योजना ______ यांनी तयार केली.
(अ) लॉर्ड वेव्हेल (ब) स्टॅफर्ड क्रिप्स
(क) लॉर्ड माउंटबॅटन (ड) पॅथिक लॉरेन्स

उत्तर – (क) लॉर्ड माउंटबॅटन

२. पुढील प्रश्नांची एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(1) बॅ. जीना यांनी कोणत्या मागणीचा आग्रहाने पुरस्कार केला ?

उत्तर – बॅ. जीना यांनी पाकिस्तान या स्वतंत्र मुस्लीम राष्ट्राच्या निर्मितीचा आग्रह धरला.

(2) त्रिमंत्री योजनेत सहभागी मंत्र्यांची नावे लिहा.

उत्तर –  पॅथिक लॉरेन्स, स्टॅफर्ड क्रिप्स आणि ए. व्ही. अलेक्झांडर हे त्रिमंत्री योजनेत सहभागी होते.

३. पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.

(1) राष्ट्रीय सभेने फाळणीस मान्यता दिली.

उत्तर – राष्ट्रीय सभा ही देशाच्या ऐक्यासाठी होती, पण मुस्लीम लीगच्या पाकिस्तानच्या मागणीमुळे ब्रिटिश सरकारने फाळणीचा प्रस्ताव मांडला. याला राष्ट्रीय सभेने अत्यंत नाइलाजाने मान्यता दिली.

(2) हंगामी सरकारचा कारभार सुरळीत चालू शकला नाही.

उत्तर – सुरुवातीला मुस्लीम लीगने हंगामी सरकारमध्ये सहभागी होण्यास नकार दिला, नंतर सामील झाल्यावरही त्यांनी अडथळे निर्माण केले. त्यामुळे सरकारचा कारभार सुरळीत चालू शकला नाही.

(3) वेव्हेल योजना यशस्वी होऊ शकली नाही.

उत्तर – वेव्हेल योजना ही भारताच्या राजकीय परिस्थिती सुधारण्यासाठी लॉर्ड वेव्हेल यांनी 1945 मध्ये प्रस्तावित केली होती. या योजनेत केंद्रीय व प्रांतिक विधिमंडळात मुस्लीम, दलित आणि अल्पसंख्याकांना योग्य प्रतिनिधित्व देण्याची तरतूद होती. तसेच व्हाईसरॉयच्या कार्यकारी मंडळात हिंदू आणि मुस्लीम सदस्यांची संख्या समान राहील, असा प्रस्ताव होता.

ही योजना यशस्वी होऊ शकली नाही कारण बॅ. जीना आणि मुस्लीम लीगने व्हाईसरॉयच्या कार्यकारी मंडळात मुस्लीम प्रतिनिधींची नावे सुचवण्याचा अधिकार केवळ मुस्लीम लीगला असावा, असा आग्रह धरला. राष्ट्रीय सभेने या मागणीला विरोध केला. त्यामुळे दोन्ही पक्षांमध्ये मतभेद निर्माण झाले आणि वेव्हेल योजना अपयशी ठरली.

४. दिलेल्या कालरेषेवर घटनाक्रम लिहा.

• 1945 – वेव्हेल योजना तयार करण्यात आली.
• 1946 – त्रिमंत्री योजना सादर करण्यात आली.
• 1947 – भारताचा फाळणीचा निर्णय आणि स्वातंत्र्यप्राप्ती.
• 1948 – महात्मा गांधी यांची हत्या.

५. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.

(1) ब्रिटिशांनी भारताला स्वातंत्र्य देण्याच्या दृष्टीने पावले का उचलली ?

उत्तर – दुसऱ्या महायुद्धानंतर ब्रिटिश साम्राज्य आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत झाले होते. भारतातील स्वातंत्र्यलढा अधिक तीव्र झाला होता. काँग्रेस आणि इतर नेत्यांनी स्वातंत्र्याची मागणी अधिक जोरात केली. त्यामुळे ब्रिटिशांनी स्वातंत्र्य देण्याचे ठरवले.

(2) माउंटबॅटन योजनेविषयी माहिती लिहा.

उत्तर – लॉर्ड माउंटबॅटन यांनी भारत व पाकिस्तान अशी दोन स्वतंत्र राष्ट्रे निर्माण करण्याची योजना तयार केली. राष्ट्रीय सभा याला विरोध करत होती, परंतु मुस्लीम लीगच्या हट्टामुळे आणि परिस्थितीच्या दबावाखाली राष्ट्रीय सभेने फाळणीला मान्यता दिली.

(3) 16 ऑगस्ट हा दिवस प्रत्यक्ष कृतिदिन म्हणून पाळण्याचे मुस्लीम लीगने का जाहीर केले? त्याचे कोणते परिणाम झाले?

उत्तर – मुस्लीम लीगने पाकिस्तानची मागणी मान्य होत नसल्यामुळे 16 ऑगस्ट 1946 रोजी प्रत्यक्ष कृतिदिन पाळण्याचा निर्णय घेतला. या दिवशी मोठ्या प्रमाणात हिंसाचार झाला. हिंदू-मुस्लीम दंगली उसळल्या आणि बंगालमध्ये मोठ्या प्रमाणावर हत्याकांड झाले.