इतिहास Notes Class 8 Chapter 1 Itihas महाराष्ट्र Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 8

इतिहासाची साधने

१. इतिहासाच्या अभ्यासासाठी साधने

इतिहास अभ्यासण्यासाठी विविध प्रकारची साधने उपलब्ध आहेत. यांचा उपयोग करून भूतकाळातील घटनांचा अभ्यास करता येतो. इतिहासाच्या साधनांचे मुख्य प्रकार पुढीलप्रमाणे आहेत:

(१) भौतिक साधने:

भौतिक साधने म्हणजे प्रत्यक्ष अस्तित्वात असलेल्या गोष्टी ज्या आपल्याला इतिहास समजून घेण्यास मदत करतात.

इमारती व वास्तू:

• ब्रिटिश काळात बांधलेल्या प्रशासकीय कचेऱ्या, राजवाडे, तुरुंग, किल्ले आणि स्मारके महत्त्वाची आहेत.
• उदाहरण: अंदमानमधील सेल्युलर जेल, मुंबईतील मणिभवन, वर्धा येथील सेवाग्राम आश्रम.

नाणी, पुतळे आणि पदके:

• प्राचीन व आधुनिक काळातील नाणी आणि पदके त्याकाळच्या अर्थव्यवस्थेबद्दल माहिती देतात.
• विविध क्रांतिकारकांचे आणि राजकीय नेत्यांचे पुतळे त्यांच्या कार्याविषयी माहिती देतात.
• उदाहरण: लोकमान्य टिळक, महात्मा फुले आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे पुतळे.

स्मारके:

• स्वातंत्र्यलढ्यातील हुतात्म्यांच्या स्मरणार्थ उभारलेली स्मारके ऐतिहासिक घटनांची साक्ष देतात.
• उदाहरण: हुतात्मा स्मारक, गेटवे ऑफ इंडिया, इंडिया गेट.

(२) लिखित साधने:

यामध्ये ऐतिहासिक घटनांचे लेखन असलेली साधने समाविष्ट होतात.

वृत्तपत्रे व नियतकालिके:

• ब्रिटिश काळात वृत्तपत्रे राजकीय तसेच सामाजिक प्रबोधनाचे प्रभावी साधन होती.
• उदाहरणे:
  • केसरी (लोकमान्य टिळक)
  • दीनबंधु
  • ज्ञानोदय
  • ज्ञानप्रकाश
  • अमृतबझार पत्रिका

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि वृत्तपत्रे:

• मूकनायक (1920)
• बहिष्कृत भारत (1927)
• जनता
• प्रबुद्ध भारत

नकाशे व आराखडे:

• ब्रिटिश सरकारने भारताच्या विविध भागांचे नकाशे तयार केले.
• हे नकाशे त्या वेळच्या शहरे, व्यापार मार्ग आणि नागरी विकासाची माहिती देतात.
• मुंबई पोर्ट ट्रस्ट येथे मुंबई बंदराचे आराखडे उपलब्ध आहेत.

(३) मौखिक साधने:

यामध्ये तोंडी स्वरूपात सांगितल्या जाणाऱ्या ऐतिहासिक गोष्टींचा समावेश होतो.

स्फूर्तिगीते:

• स्वातंत्र्यलढ्याच्या काळात प्रेरणा देणारी गीते गाऊन जनजागृती केली जात होती.
• अनेक गीते आजही लिहिलेली नाहीत पण स्वातंत्र्यसैनिकांना मुखोद्गत होती.

पोवाडे:

• 1857 च्या स्वातंत्र्य संग्रामावरील पोवाडे आजही लोकांमध्ये लोकप्रिय आहेत.
• सामाजिक सुधारणा आणि स्वातंत्र्यलढ्याविषयी जनजागृती करण्यासाठी पोवाड्यांचा उपयोग केला जात असे.
• उदाहरण: शिवाजी महाराजांचे पराक्रम, सत्यशोधक समाजाचे कार्य, संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ.

(४) दृक-श्राव्य साधने:

यामध्ये आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने निर्माण झालेली साधने समाविष्ट होतात.

छायाचित्रे:

• छायाचित्रांमधून त्या काळातील घटना, व्यक्ती आणि वास्तू जशा होत्या तशा पाहता येतात.
• उदा. महात्मा गांधींची दांडी यात्रा, सुभाषचंद्र बोस यांचे भाषण.

ध्वनिमुद्रिते (रिकॉर्ड्स):

• स्वातंत्र्यपूर्व काळातील महत्त्वाच्या व्यक्तींची भाषणे, गीते आणि घोषणा आजही ध्वनिमुद्रित स्वरूपात उपलब्ध आहेत.
• उदाहरण: रवींद्रनाथ टागोर यांनी गायलेले जन गण मन, सुभाषचंद्र बोस यांचे भाषण.

चित्रपट:

• स्वातंत्र्यलढ्यातील महत्त्वाच्या घटनांचे चित्रण आजही उपलब्ध आहे.
• दादासाहेब फाळके यांनी 1913 मध्ये “राजा हरिश्चंद्र” हा पहिला भारतीय चित्रपट तयार केला.
• ऐतिहासिक चित्रपट आणि माहितीपट इतिहास समजून घेण्यास मदत करतात.

२. इतिहासाच्या साधनांचे महत्त्व

• आधुनिक भारताच्या इतिहासाच्या अभ्यासासाठी भौतिक, लिखित, मौखिक आणि दृक-श्राव्य साधने महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
• या साधनांमधून त्या काळातील समाज, प्रशासन, अर्थव्यवस्था, संस्कृती आणि स्वातंत्र्यलढ्याची माहिती मिळते.
• आधुनिक काळातील साधने अधिक विश्वसनीय असल्याने त्यांचा योग्य प्रकारे वापर करणे आवश्यक आहे.
• ऐतिहासिक साधनांचे जतन केल्यामुळे इतिहासाचा समृद्ध वारसा पुढील पिढ्यांसाठी सुरक्षित ठेवता येतो.

३. उपक्रम आणि अभ्यास

१) भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील विविध घटनांच्या छायाचित्रांचा आंतरजालाच्या सहाय्याने संग्रह करा.

२) स्वातंत्र्यलढ्यातील प्रसिद्ध नेते आणि त्यांची चरित्रे यांविषयी माहिती मिळवून त्यांचे वाचन करा.

३) तुमच्या परिसरातील ऐतिहासिक वास्तू किंवा स्मारकांना भेट द्या आणि त्याविषयी माहिती संकलित करा.

निष्कर्ष:

इतिहासाच्या अभ्यासासाठी विविध प्रकारची साधने उपलब्ध असून, त्यांचा योग्य प्रकारे उपयोग केला तर भूतकाळ अधिक स्पष्टपणे समजतो. भौतिक, लिखित, मौखिक आणि दृक-श्राव्य साधने आपल्याला इतिहासाची समृद्धता सांगतात. त्यामुळे या साधनांचे योग्य प्रकारे जतन आणि अभ्यास करणे महत्त्वाचे आहे.