Notes For All Chapters – इतिहास Class 8
सविनय कायदेभंग चळवळ
१. सविनय कायदेभंग चळवळीची पार्श्वभूमी
- १९२९ मध्ये काँग्रेसच्या लाहोर अधिवेशनात संपूर्ण स्वातंत्र्याचा ठराव संमत झाला.
- यानंतर महात्मा गांधींनी सविनय कायदेभंग चळवळ सुरू करण्याचा निर्णय घेतला.
- ब्रिटिश सरकारकडे विविध मागण्या केल्या, त्यातील महत्त्वाची मागणी मिठावरील कर रद्द करण्याची होती.
- सरकारने या मागण्या फेटाळून लावल्याने गांधीजींनी मिठाचा कायदा मोडण्याचा निर्णय घेतला.
२. मिठाचा सत्याग्रह आणि दांडी यात्रा
- मीठ हा जनतेच्या आहारातील महत्त्वाचा घटक होता, पण ब्रिटिशांनी त्यावर कर लादला होता.
- गांधीजींनी गुजरातमधील दांडी येथे मिठाचा सत्याग्रह करण्याचे ठरवले.
- १२ मार्च १९३० रोजी गांधीजी ७८ सहकाऱ्यांसह साबरमती आश्रमातून निघाले.
- ३८५ किमीच्या पदयात्रेदरम्यान त्यांनी विविध ठिकाणी भाषणे दिली आणि जनतेला चळवळीत सहभागी होण्याचे आवाहन केले.
- ५ एप्रिल १९३० रोजी ते दांडी येथे पोहोचले आणि ६ एप्रिल रोजी मिठाचा कायदा मोडला.
- यानंतर देशभर सत्याग्रहाची लाट पसरली आणि लोकांनी ब्रिटिश सरकारच्या अन्यायकारक कायद्यांविरोधात आंदोलन केले.
३. प्रमुख सत्याग्रह आणि त्यांचे परिणाम
(१) पेशावर सत्याग्रह (२३ एप्रिल १९३०)
- खान अब्दुल गफारखान (सरहद्द गांधी) यांनी ‘खुदा-इ-खिदमतगार’ संघटनेची स्थापना केली.
- २३ एप्रिल १९३० रोजी पेशावरमध्ये सत्याग्रह सुरू झाला आणि शहर आठवडाभर सत्याग्रहींच्या ताब्यात होते.
- ब्रिटिशांनी गढवाल पलटणीला गोळीबार करण्याचा आदेश दिला, पण अधिकारी चंद्रसिंग ठाकूर यांनी गोळीबारास नकार दिला, त्यामुळे त्यांना कठोर शिक्षा झाली.
(२) सोलापूर सत्याग्रह (६ मे १९३०)
- सोलापूरमध्ये गिरणी कामगारांनी सत्याग्रहात महत्त्वाची भूमिका बजावली.
- हरताळ पाळण्यात आली, मोर्चे काढण्यात आले आणि मोठ्या प्रमाणात विरोध दर्शवण्यात आला.
- ब्रिटिशांनी मोर्चावर गोळीबार करण्याचा आदेश दिला, त्यात शंकर शिवदारे यांच्यासह अनेक सत्याग्रही मृत्युमुखी पडले.
- जनता अधिक आक्रमक झाल्याने ब्रिटिशांनी मार्शल लॉ लागू केला आणि आंदोलन दडपले.
- मल्लाप्पा धनशेट्टी, श्रीकृष्ण सारडा, कुर्बान हुसेन आणि जगन्नाथ शिंदे यांना फाशी देण्यात आले.
(३) धारासना सत्याग्रह
- गुजरातमधील धारासना येथे सरोजिनी नायडू यांनी सत्याग्रहाचे नेतृत्व केले.
- सत्याग्रहींनी मिठाचा कायदा मोडण्याचा प्रयत्न केला, पण ब्रिटिश पोलिसांनी लाठीचार्ज केला.
- सत्याग्रहींनी अहिंसेच्या मार्गाने प्रतिकार केला, त्यामुळे ब्रिटिशांचा अमानुष चेहरा जगासमोर आला.
- महाराष्ट्रातील वडाळा, मालवण, शिरोडा येथेही मिठाचे सत्याग्रह झाले.
(४) बाबू गेनू यांचे बलिदान
- मुंबईत परदेशी मालावर बहिष्कार आंदोलन सुरू होते.
- बाबू गेनू हे गिरणी कामगार होते आणि त्यांनी परदेशी मालाची वाहतूक करणारा ट्रक अडवला.
- पोलिसांनी धमकी दिली तरी ते जागेवरून हलले नाहीत आणि अखेरीस ट्रक त्यांच्या अंगावरून गेला.
- त्यांच्या बलिदानामुळे स्वदेशी चळवळीला अधिक चालना मिळाली.
४. गोलमेज परिषदा आणि गांधी-आयर्विन करार
(१) पहिली गोलमेज परिषद (१९३०)
- ब्रिटनचे पंतप्रधान रॅम्से मॅक्डोनाल्ड यांनी लंडनमध्ये परिषद आयोजित केली.
- राष्ट्रीय सभेने परिषदावर बहिष्कार टाकल्याने ती निष्फळ ठरली.
(२) गांधी-आयर्विन करार (१९३१)
- गांधीजी आणि व्हॉईसरॉय लॉर्ड आयर्विन यांच्यात समझोता झाला.
- सत्याग्रहींवरील खटले मागे घेण्याचे ब्रिटिशांनी मान्य केले आणि राष्ट्रीय सभेने चळवळ मागे घेण्याचे ठरवले.
(३) दुसरी गोलमेज परिषद (१९३१)
- महात्मा गांधी राष्ट्रीय सभेचे प्रतिनिधी म्हणून परिषदेत सहभागी झाले.
- ब्रिटिश सरकारने अल्पसंख्याकांचा मुद्दा उपस्थित केला आणि मतभेद झाले.
- गांधीजींनी मतैक्य करण्याचा प्रयत्न केला, पण अपयशी ठरले आणि ते निराश होऊन भारतात परतले.
(४) पुणे करार (१९३२)
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी दलितांसाठी स्वतंत्र मतदारसंघाची मागणी केली.
- ब्रिटिशांनी ही मागणी मान्य केली, पण गांधीजींनी येरवडा तुरुंगात आमरण उपोषण सुरू केले.
- अखेरीस पुणे करार झाला आणि दलितांसाठी राखीव जागांची तरतूद करण्यात आली.
(५) तिसरी गोलमेज परिषद (१९३२)
- राष्ट्रीय सभेने बहिष्कार टाकल्यामुळे ही परिषद अर्थहीन ठरली.
५. सविनय कायदेभंग चळवळीचा शेवट
- दुसऱ्या गोलमेज परिषदेहून परतल्यानंतर गांधीजींनी पुन्हा चळवळ सुरू केली.
- ब्रिटिश सरकारने गांधीजींना अटक केली आणि चळवळ अमानुष दडपशाहीने चिरडण्याचा प्रयत्न केला.
- अखेरीस एप्रिल १९३४ मध्ये गांधीजींनी चळवळ मागे घेतली आणि सविनय कायदेभंग आंदोलन संपले.
६. सविनय कायदेभंग चळवळीची वैशिष्ट्ये
देशव्यापी चळवळ: यापूर्वीच्या चळवळी शहरापुरत्या मर्यादित होत्या, पण ही चळवळ गावागावांत पसरली.
स्त्रियांचा सहभाग: कस्तुरबा गांधी, कमलादेवी चटोपाध्याय, अवंतिकाबाई गोखले यांनी नेतृत्व केले.
पूर्णतः अहिंसक आंदोलन: इंग्रज दडपशाही करत असतानाही भारतीयांनी निःशस्त्र प्रतिकार केला.
Leave a Reply