इतिहास Notes Class 9 Chapter 8 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 9

उद्योग व व्यापार

१. उद्योग व व्यापाराची ओळख

• भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर औद्योगिक विकासाला गती देण्यासाठी अनेक उपक्रम हाती घेण्यात आले.
• १९४८ – भारतीय औद्योगिक वित्त महामंडळाची स्थापना (उद्योगांना दीर्घ मुदतीचे कर्ज देण्यासाठी).
• १९५४ – औद्योगिक विकास महामंडळाची स्थापना (औद्योगिक क्षेत्राचा विकास करण्यासाठी).

२. भारतातील प्रमुख उद्योग

वस्त्रोद्योग (Textile Industry)

• भारतातील वस्त्रोद्योगाचा औद्योगिक उत्पादनात १४% वाटा.
• यामध्ये यंत्रमाग व हातमाग उद्योग समाविष्ट.
• १९६३ मध्ये वस्त्रोद्योग समिती स्थापन केली.

रेशीम उद्योग (Silk Industry)

• वस्त्रोद्योग मंत्रालयाच्या अंतर्गत कार्यरत.
• कर्नाटक, आंध्र प्रदेश, पश्चिम बंगाल, जम्मू-काश्मीर येथे हा उद्योग मोठ्या प्रमाणात चालतो.

ताग उद्योग (Jute Industry)

• भारत ताग उत्पादनात आघाडीवर आहे.
• तागापासून कापड, दोरखंड, गोणपाट तयार होतात.

हस्तशिल्प उद्योग (Handicraft Industry)

• ग्रामीण भागातील कारागिरांसाठी मोठ्या रोजगाराच्या संधी.
• “दिल्ली हाट” सारख्या बाजारपेठा शिल्पकारांसाठी सुरू.

वाहन उद्योग (Automobile Industry)

• भारतातून ४० देशांना वाहने निर्यात केली जातात.
• भारत हा ट्रॅक्टर उत्पादनात जगात आघाडीवर आहे.

सिमेंट उद्योग (Cement Industry)

• गृहनिर्माण आणि पायाभूत सुविधा यासाठी महत्त्वाचा.
• भारत हा जगातील एक प्रमुख सिमेंट उत्पादक देश आहे.

मीठ उद्योग (Salt Industry)

• भारतात वार्षिक २०० लाख टन मीठ उत्पादन होते.
• ६० लाख टन आयोडिनयुक्त मीठ तयार होते.

सायकल उद्योग (Bicycle Industry)

• लुधियाना (पंजाब) हे भारतातील प्रमुख सायकल उत्पादन केंद्र.
• भारतातून नायजेरिया, मेक्सिको, केनिया, ब्राझील येथे सायकली निर्यात केल्या जातात.

खादी व ग्रामोद्योग (Khadi & Village Industries)

• ग्रामीण भागातील लघुउद्योगांना चालना देण्यासाठी स्थापना.
• कुटीरोद्योग आणि पारंपरिक उद्योगांना मदत.

शेती उद्योग (Agriculture Industry)

• भारतातील ७०% जनता शेतीवर अवलंबून.
• पारंपरिक आणि आधुनिक शेतीत यंत्रांचा वापर.
• ऊस, कापूस, तांदूळ, गहू, डाळी, तेलबिया यांचे उत्पादन.
• कृषी विद्यापीठांमार्फत आधुनिक शेती प्रशिक्षण दिले जाते.

३. भारताचा व्यापार (Trade in India)

आयात (Imports)

• भारतात मोठ्या प्रमाणात यंत्रसामग्री, लोखंड, खनिज तेल, खते, औषधे इत्यादी वस्तू आयात होतात.

निर्यात (Exports)

• चहा, कॉफी, मसाले, सुती कापड, चामडे, हिरे यांसारख्या वस्तूंची मोठ्या प्रमाणावर निर्यात.

अंतर्गत व्यापार (Domestic Trade)

• भारतातील व्यापार लोहमार्ग, जलमार्ग, रस्ते आणि हवाई वाहतुकीने चालतो.
• महत्त्वाची बंदरे – मुंबई, कोलकाता, चेन्नई, कोची.

४. भारतातील अन्य उद्योग

खनिज संपत्ती (Mineral Resources)

• लोह, मँगनीज, कोळसा, खनिज तेल यांचे मोठे साठे उपलब्ध.

वनसंपत्ती (Forest Resources)

• औषधी वनस्पती, बांधकामासाठी लाकूड, रेशीम, काडेपेटी, कागद उद्योगांसाठी उपयोग.

मत्स्योद्योग (Fisheries Industry)

• गोड्या व खाऱ्या पाण्यातील मासेमारीद्वारे रोजगारनिर्मिती.
• मत्स्यबीज उबवणी केंद्रे आणि प्रशिक्षण केंद्रे उभारली आहेत.

पर्यटन उद्योग (Tourism Industry)

• भारतातील ऐतिहासिक स्थळे, धार्मिक स्थळे, निसर्गरम्य ठिकाणांमुळे पर्यटन वाढते.
• पर्यटन व्यवसायामुळे रोजगारनिर्मिती होते.

५. सरकारच्या योजना व धोरणे

• चौथ्या पंचवार्षिक योजनेत औषध उद्योग, मोटार ट्रॅक्टर, वस्त्रोद्योग, खाद्यप्रक्रिया उद्योग इत्यादींना महत्त्व.
• लघुउद्योगांना मदत करण्यासाठी ३ लाख १८ हजार उद्योग नोंदवले गेले (१९७२ अखेर).
• औद्योगिक क्षेत्राचा विकास होण्यासाठी मोठ्या कंपन्यांना गुंतवणुकीची मोकळीक.