Geography Class 10 Maharashtra Board

Imp Questions For All Chapters – भूगोल Class 10th

पर्यटन, वाहतूक आणि संदेशवहन

लहान प्रश्न

1. ब्राझीलमधील पर्यटकांना आकर्षित करणारी प्रमुख ठिकाणे कोणती आहेत?

• पांढऱ्या वाळूचे समुद्रकिनारे, अमेझॉन अरण्ये, निसर्गरम्य बेटे आणि ब्राझीलिया शहर.

2. भारत आणि ब्राझीलमध्ये कोणता पर्यटन प्रकार अधिक लोकप्रिय आहे?

• भारतात सांस्कृतिक आणि धार्मिक पर्यटन, तर ब्राझीलमध्ये निसर्गपर्यटन अधिक लोकप्रिय आहे.

3. ब्राझीलमध्ये पर्यावरणपूरक पर्यटन का महत्त्वाचे आहे?

• घनदाट अरण्ये आणि जैवविविधतेच्या संरक्षणासाठी पर्यावरणपूरक पर्यटन महत्त्वाचे आहे.

4. ब्राझीलमध्ये सर्वात जास्त वापरले जाणारे वाहतूक साधन कोणते आहे?

• रस्ते वाहतूक सर्वाधिक प्रमाणात वापरली जाते.

5. भारताच्या कोणत्या भागात लोहमार्गांचे घनतेने जाळे आहे?

• उत्तर भारतीय मैदानांमध्ये लोहमार्गांचे जाळे घनतेने आहे.

6. अमेझॉन नदीतून होणाऱ्या वाहतुकीचा काय उपयोग होतो?

• स्थानिक रहिवासी आणि व्यापारासाठी जलवाहतुकीचा उपयोग होतो.

7. भारतातील कोणता महामार्ग देशातील चार प्रमुख शहरांना जोडतो?

• सुवर्ण चतुर्भुज महामार्ग दिल्ली, मुंबई, चेन्नई आणि कोलकाता जोडतो.

8. भारताच्या कोणत्या भागात वाहतूक सुविधा तुलनेत कमी आहेत?

• ईशान्य भारत आणि राजस्थानच्या काही भागात वाहतूक सुविधा कमी आहेत.

9. ब्राझीलमध्ये जलवाहतूक का कमी प्रमाणात आहे?

• घनदाट अरण्ये आणि दलदलयुक्त जमीन यामुळे जलवाहतूक मर्यादित आहे.

10. भारतातील संदेशवहन क्षेत्राचा वेगाने विकास का झाला?

• इंटरनेट, मोबाइल तंत्रज्ञान आणि डिजिटल क्रांतीमुळे विकास वेगाने झाला.

11. भारतातील प्रमाणवेळ कोणत्या रेखांशावर ठरवली आहे?

• ८२°३०’ पूर्व रेखांश हा भारतीय प्रमाणवेळेसाठी निश्चित केला आहे.

12. ब्राझीलमध्ये हवाई वाहतूक तुलनेने कमी का आहे?

• मोठे भौगोलिक विस्तार आणि लोकसंख्येची सघनता कमी असल्यामुळे.

13. आंतरराष्ट्रीय व्यापारासाठी भारत कोणत्या वाहतुकीवर अवलंबून आहे?

• भारत आंतरराष्ट्रीय व्यापारासाठी मुख्यतः सागरी वाहतुकीवर अवलंबून आहे.

14. ब्राझीलमध्ये संदेशवहन क्षेत्रात कोणत्या सुविधा उपलब्ध आहेत?

• इंटरनेट, मोबाईल सेवा, दूरदर्शन आणि आकाशवाणी प्रगत स्वरूपात उपलब्ध आहेत.

15. ब्राझील आणि भारताच्या प्रमाणवेळेत किती तासांचा फरक आहे?

• भारताची वेळ ब्राझीलच्या तुलनेत ८ तास ३० मिनिटांनी पुढे आहे.

लांब प्रश्न

1. ब्राझीलमध्ये पर्यटन व्यवसाय महत्त्वाचा का आहे?

• ब्राझीलमध्ये निसर्गरम्य समुद्रकिनारे, अमेझॉन जंगल आणि ऐतिहासिक स्थळे असल्याने पर्यटन व्यवसाय मोठ्या प्रमाणावर वाढला आहे. तसेच, पर्यटनामुळे आर्थिक वाढ होते आणि स्थानिक लोकांना रोजगाराच्या संधी मिळतात.

2. भारताच्या पर्यटन उद्योगाला चालना कशी मिळाली?

• ऐतिहासिक, धार्मिक, वैद्यकीय आणि साहसी पर्यटनामुळे भारताचा पर्यटन व्यवसाय वेगाने वाढला आहे. याशिवाय, सरकारच्या विविध योजनांमुळे आणि वाहतूक सुविधांच्या विकासामुळे पर्यटकांची संख्या वाढत आहे.

3. ब्राझीलमध्ये वाहतुकीची कोणती साधने विकसित झाली आहेत?

• ब्राझीलमध्ये रस्ते वाहतूक अधिक विकसित असून, रेल्वे आणि जलवाहतूक तुलनेने कमी प्रमाणात वापरली जाते. तसेच, अमेझॉन नदीत जलवाहतूक मोठ्या प्रमाणावर चालते आणि प्रमुख शहरांमध्ये हवाई वाहतूक मोठ्या प्रमाणात विकसित झाली आहे.

4. भारतातील वाहतूक व्यवस्थेचे वैशिष्ट्य काय आहे?

• भारतात रस्ते, रेल्वे, जलमार्ग आणि हवाई वाहतूक अत्यंत विकसित असून, देशाच्या वेगवान विकासासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावते. सुवर्ण चतुर्भुज महामार्ग, विस्तृत रेल्वे नेटवर्क आणि आंतरराष्ट्रीय हवाई सेवा यामुळे प्रवास सोपा आणि वेगवान झाला आहे.

5. भारतातील लोहमार्ग आणि जलवाहतुकीत काय फरक आहे?

• लोहमार्गांचा वापर मोठ्या प्रमाणात प्रवासी व मालवाहतुकीसाठी होतो, तर जलवाहतूक मुख्यतः नद्या आणि बंदरांवर अवलंबून आहे. रेल्वे वाहतूक जलवाहतुकीपेक्षा वेगवान आणि अधिक प्रभावी आहे, तर जलवाहतूक तुलनेने स्वस्त आहे.

6. ब्राझीलमधील संदेशवहन कोणत्या अडचणींना सामोरे जाते?

• ब्राझीलच्या उत्तर आणि वायव्य भागात घनदाट अरण्यांमुळे दूरसंचार सुविधांचा विस्तार मर्यादित आहे. तसेच, विस्तीर्ण प्रदेश आणि कमी लोकसंख्येमुळे इंटरनेट आणि मोबाइल नेटवर्कची उपलब्धता कमी आहे.

7. पर्यटन व्यवसायाला वाहतुकीची गरज का असते?

• चांगल्या वाहतूक सुविधांमुळे पर्यटक सहजपणे पर्यटन स्थळांना भेट देऊ शकतात, त्यामुळे पर्यटन उद्योगाचा विकास होतो. जर वाहतूक साधने उत्तम असतील, तर अधिकाधिक पर्यटक विविध भागांमध्ये प्रवास करण्यास प्रोत्साहित होतात.

8. भारतातील संदेशवहन क्षेत्राचा विकास कसा झाला आहे?

• भारतात इंटरनेट, मोबाइल नेटवर्क आणि उपग्रह तंत्रज्ञानामुळे संदेशवहन प्रणाली वेगाने विकसित झाली आहे. ISRO च्या उपग्रह तंत्रज्ञानामुळे भारतात दूरसंचार व माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रात मोठी प्रगती झाली आहे.

Notes For All Chapters – भूगोल Class 10th

पर्यटन, वाहतूक आणि संदेशवहन

१. पर्यटन

ब्राझीलमधील पर्यटन

• ब्राझीलमध्ये पर्यटनाचा मोठा विकास झाला आहे.
• प्रमुख आकर्षण स्थळे:
  • पांढऱ्या वाळूचे समुद्र किनारे
  • निसर्गरम्य बेटे व अमेझॉन खोऱ्यातील घनदाट अरण्ये
  • जैवविविधता असलेले राष्ट्रीय उद्याने
  • ‘ब्राझीलिया’ ही राजधानी, रिओ दी जनेरीओ आणि सावो पावलो ही पर्यटन स्थळे
• ब्राझीलमध्ये पर्यावरणपूरक पर्यटनाचा विकास होत आहे.

भारतातील पर्यटन

• भारतात ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, वैद्यकीय आणि व्यावसायिक पर्यटन मोठ्या प्रमाणावर आढळते.
• पर्यटन उद्योगामुळे आर्थिक वाढ होते आणि रोजगाराच्या संधी निर्माण होतात.
• भारतात पर्यटन व्यवसायास चालना देण्यासाठी विविध योजना राबविल्या जात आहेत.

२. वाहतूक

ब्राझीलमधील वाहतूक

• वाहतूक व्यवस्था मुख्यतः रस्ते, रेल्वे, जलमार्ग व हवाईमार्ग यांवर आधारित आहे.
• देशाच्या पूर्व भागात रस्त्यांची घनता जास्त आहे, परंतु पश्चिम भागात अमेझॉन खोऱ्यात वाहतूक मर्यादित आहे.
• महत्त्वाचे महामार्ग:
  • ट्रान्स-अमेझोनियन महामार्ग
• जलवाहतुकीसाठी अमेझॉन नदी आणि पॅराना नदीचा वापर होतो.
• रेल्वे वाहतूक मर्यादित असून मुख्यतः खाण उद्योगासाठी वापरली जाते.
• हवाई वाहतूक देशाच्या प्रमुख शहरांपुरतीच मर्यादित आहे.

भारतातील वाहतूक

भारतात वाहतुकीची साधने चांगल्या प्रकारे विकसित झाली आहेत.

• रस्ते वाहतूक:
  • सुवर्ण चतुर्भुज महामार्ग हा देशातील प्रमुख महामार्ग आहे.
• रेल्वे वाहतूक:
  • भारतीय रेल्वे जगातील सर्वात मोठ्या रेल्वे सेवांपैकी एक आहे.
  • उत्तर भारतीय मैदानांमध्ये रेल्वेचे जाळे दाट आहे.
• जलवाहतूक:
  • अंतर्गत जलमार्गांमध्ये नद्या, कालवे आणि खाड्यांचा समावेश आहे.
  • भारताचा ९५% आंतरराष्ट्रीय व्यापार सागरी मार्गाने होतो.
• हवाई वाहतूक:
  • भारतात आंतरराष्ट्रीय आणि देशांतर्गत हवाई वाहतूक मोठ्या प्रमाणावर वाढली आहे.

३. संदेशवहन

ब्राझीलमधील संदेशवहन

• ब्राझीलमध्ये अत्याधुनिक दूरसंचार सुविधा उपलब्ध आहेत.

दूरध्वनी आणि इंटरनेट:

• • ४५% पेक्षा जास्त लोकसंख्या इंटरनेट वापरते.
• दक्षिणमध्य भागात संदेशवहन सुविधा अधिक विकसित आहेत.

भारतातील संदेशवहन

• भारतात दूरसंचार क्षेत्र अतिशय वेगाने वाढत आहे.
• भारतीय प्रमाणवेळ:
  • भारतीय प्रमाणवेळ ८२°३०’ पूर्व रेखांशावर आधारित आहे आणि ती ग्रीनिच वेळेपेक्षा ५ तास ३० मिनिटांनी पुढे आहे.
• इंटरनेट आणि स्मार्टफोन वापर:
  • भारत हा जगातील सर्वाधिक इंटरनेट आणि स्मार्टफोन वापरणारा देशांपैकी एक आहे.
• इस्रो (ISRO):
  • भारताने अनेक उपग्रह प्रक्षेपित केले असून स्वदेशी अवकाश तंत्रज्ञानाचा विकास केला आहे.

Question Answers For All Chapters – भूगोल Class 10th

पर्यटन, वाहतूक आणि संदेशवहन

स्वाध्याय

प्रश्न १: चूक की बरोबर ते सकारण सांगा.

(अ) भारतातील नैसर्गिक विविधतेमुळे पर्यटन व्यवसायाचे भविष्य उज्ज्वल आहे.

बरोबर – भारतामध्ये निसर्गरम्य प्रदेश, ऐतिहासिक स्थळे, धार्मिक पर्यटन स्थळे आणि वन्यजीव अभयारण्ये असल्यामुळे पर्यटन व्यवसाय मोठ्या प्रमाणावर वाढत आहे.

(आ) पर्यटन हा अदृश्य स्वरूपाचा व्यापार आहे.

बरोबर – पर्यटनामध्ये कोणतीही भौतिक वस्तू विकली जात नाही, तर सेवा प्रदान केली जाते. त्यामुळे तो अदृश्य व्यापार समजला जातो.

(इ) देशातील वाहतूक मार्गांचा विकास हा देशाच्या विकासाचा एक निर्देशांक आहे.

बरोबर – वाहतुकीच्या सोयीमुळे व्यापार, उद्योग, आणि रोजगाराच्या संधी वाढतात, त्यामुळे वाहतूक मार्गांचा विकास देशाच्या प्रगतीसाठी महत्त्वाचा आहे.

(ई) ब्राझील देशाची वेळ भारतीय वेळेच्या पुढे आहे.

चूक – ब्राझीलची वेळ भारतीय वेळेपेक्षा मागे आहे कारण ब्राझील पश्चिम गोलार्धात स्थित आहे.

(उ) भारतात पर्यटन व्यवसायाचा विकास नव्यानेच सुरू झाला आहे.

चूक – भारतात पर्यटन प्राचीन काळापासून विकसित असून, धार्मिक, ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक पर्यटनाची मोठी परंपरा आहे.

प्रश्न २: थोडक्यात उत्तरे लिहा.

(अ) ब्राझीलमधील कोणते घटक पर्यटकांना अधिक आकर्षित करतात?

• ब्राझीलमध्ये सुंदर समुद्रकिनारे, अमेझॉन जंगल, इग्वासू धबधबा, कार्निवल उत्सव, फुटबॉल संस्कृती आणि नैसर्गिक वन्यजीवन यामुळे मोठ्या प्रमाणावर पर्यटक आकर्षित होतात.

(आ) ब्राझीलच्या अंतर्गत भागात लोहमार्गांच्या विकासात कोणत्या अडचणी आहेत?

• अमेझॉन खोऱ्यातील घनदाट जंगले, दलदलीची जमीन, कमी लोकसंख्या घनता आणि आर्थिक गुंतवणुकीचा अभाव यामुळे ब्राझीलच्या अंतर्गत भागात लोहमार्गांचा विकास मर्यादित राहिला आहे.

(इ) कोणत्या साधनांमुळे संदेशवहन अतिशय गतिमान झाले आहे?

• मोबाईल फोन, इंटरनेट, उपग्रह प्रणाली, टेलिव्हिजन, रेडिओ आणि इतर डिजिटल तंत्रज्ञानामुळे संदेशवहन अधिक वेगवान आणि प्रभावी झाले आहे.

प्रश्न ३: खालील आकृतीच्या आधारे उत्तर द्या.

ब्राझिलियातून ३१ डिसेंबरच्या सकाळी ११ वाजता विमान निघाले आहे. हे विमान नवी दिल्लीमार्गे ब्लॉदिवोस्टॉक येथे जाणार आहे. ज्यावेळेस विमान निघाले, त्यावेळी नवी दिल्ली आणि ब्लॉदिवोस्टॉक येथील स्थानिक वेळ, दिवस आणि तारीख काय असेल?

• ब्राझिलिया वेळ: सकाळी ११:०० (३१ डिसेंबर)
• नवी दिल्ली वेळ: रात्री ७:३० (३१ डिसेंबर) (भारत ग्रीनिच वेळेपेक्षा +५:३० आहे, तर ब्राझील -३:०० आहे)
• ब्लॉदिवोस्टॉक वेळ: रात्री १:३० (१ जानेवारी) (ब्लॉदिवोस्टॉक ग्रीनिच वेळेपेक्षा +१०:०० तास पुढे आहे)

प्रश्न ४: योग्य जोड्या जुळवा.

प्रश्न ५: भौगोलिक कारणे लिहा.

(अ) ब्राझीलमध्ये पर्यावरणस्नेही पर्यटनाचा अधिक विकास केला जात आहे.

• ब्राझीलमध्ये घनदाट जंगले, जैवविविधता आणि निसर्गरम्य स्थळे मोठ्या प्रमाणावर असल्याने पर्यावरणपूरक (Eco-friendly) पर्यटनास प्रोत्साहन दिले जाते.

(आ) ब्राझीलमध्ये जलमार्गांचा विकास झालेला नाही.

• अमेझॉन आणि इतर नद्यांमध्ये दलदलीचे प्रमाण अधिक असल्याने आणि वाहतुकीस अडचणी निर्माण होण्यामुळे जलवाहतुकीचा पूर्ण क्षमतेने विकास झालेला नाही.

(इ) उत्तर भारतीय मैदानी प्रदेशात लोहमार्गांचे जाळे विकसित झाले आहे.

• उत्तर भारत सपाट भूभाग असल्यामुळे आणि मोठी लोकसंख्या असल्यामुळे येथे लोहमार्गांचे घनदाट जाळे विकसित झाले आहे.

(ई) देशाच्या सर्वांगीण विकासासाठी वाहतूक मार्गांचा विकास उपयुक्त ठरतो.

• वाहतूक मार्गांच्या विकासामुळे उद्योग, व्यापार आणि पर्यटन यांना चालना मिळते आणि त्यामुळे देशाचा आर्थिक विकास वेगवान होतो.

(उ) आंतरराष्ट्रीय व्यापारासाठी सागरी मार्गांवर अवलंबून राहावे लागते.

• समुद्रमार्ग हा सर्वात स्वस्त आणि मोठ्या प्रमाणात वाहतूक करण्यासाठी सक्षम मार्ग असल्याने आंतरराष्ट्रीय व्यापारासाठी सागरी मार्ग अधिक उपयोगी ठरतो.

प्रश्न ६: फरक स्पष्ट करा.

(i)

(ii)

(iii)

प्रश्न ७: टिपा लिहा.

(अ) आधुनिक संदेशवहन – इंटरनेट, मोबाईल फोन, उपग्रह तंत्रज्ञानामुळे संदेशवहन वेगवान आणि जलद झाले आहे.

(आ) भारतातील हवाई वाहतूक – भारतात अनेक आंतरराष्ट्रीय आणि देशांतर्गत विमानतळ असून, हवाई वाहतूक जलद गतीने विकसित होत आहे.

(इ) प्राकृतिक रचना आणि अंतर्गत जलवाहतूक – सपाट भूभाग आणि मोठ्या नद्यांमुळे काही देशांत जलवाहतूक सोपी होते, तर जंगले आणि डोंगराळ प्रदेश असलेल्या ठिकाणी अडथळे येतात.

(ई) प्रमाणवेळेची उपयोगिता – प्रमाणवेळ निश्चित केल्याने देशाच्या वेगवेगळ्या भागांमध्ये संप्रेषण आणि उद्योग चालवणे सुलभ होते.

Imp Questions For All Chapters – भूगोल Class 10th

अर्थव्यवस्था आणि व्यवसाय

लहान प्रश्न

1. अर्थव्यवस्था म्हणजे काय?

• उत्पादन, वितरण आणि उपभोग यांची एकत्रित व्यवस्था म्हणजे अर्थव्यवस्था.

2. मिश्र अर्थव्यवस्था कोणत्या देशांमध्ये आढळते?

• भारत आणि ब्राझीलसारख्या विकसनशील देशांमध्ये मिश्र अर्थव्यवस्था आढळते.

3. भारताची अर्थव्यवस्था कोणत्या क्षेत्रावर आधारित आहे?

• भारताची अर्थव्यवस्था शेती आणि सेवा क्षेत्रावर आधारित आहे.

4. ब्राझीलमध्ये कोणते प्रमुख उद्योग आहेत?

• लोखंड व पोलाद, साखर प्रक्रिया, खाणकाम, आणि वाहने उत्पादन उद्योग आहेत.

5. भारत आणि ब्राझील दोघेही कोणत्या प्रकारच्या देशांमध्ये मोडतात?

• दोन्ही देश विकसनशील देशांमध्ये मोडतात.

6. व्यापार संतुलन म्हणजे काय?

• देशाच्या निर्यात आणि आयात यामधील फरक म्हणजे व्यापार संतुलन.

7. भारत कोणकोणत्या वस्तूंची निर्यात करतो?

• चहा, कॉफी, औषधे, लोखंडखनिज, कापूस, वस्त्र आणि साखर.

8. ब्राझील कोणत्या कृषी उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहे?

• ब्राझील कॉफीच्या उत्पादनासाठी जगप्रसिद्ध आहे.

9. भारताच्या अर्थव्यवस्थेत सर्वाधिक लोक कोणत्या क्षेत्रात कार्यरत आहेत?

• भारतात प्राथमिक क्षेत्रात (शेती, मासेमारी, खाणकाम) सर्वाधिक लोकसंख्या कार्यरत आहे.

10. भारताच्या व्यापार संतुलनाचा कल कसा आहे?

• भारताची आयात निर्यातीपेक्षा अधिक असल्यामुळे व्यापार संतुलन तोट्यात आहे.

11. स्थूल राष्ट्रीय उत्पन्न (GNP) म्हणजे काय?

• देशाच्या एकूण उत्पादन आणि सेवांची किंमत म्हणजे स्थूल राष्ट्रीय उत्पन्न.

12. ब्राझीलमध्ये कोणते खनिज मोठ्या प्रमाणात सापडते?

• ब्राझीलमध्ये लोहखनिज, मँगनीज, तांबे आणि बॉक्साइट मोठ्या प्रमाणात सापडते.

13. भारताचा प्रमुख वाहन उद्योग कोणत्या राज्यात केंद्रित आहे?

• महाराष्ट्र, तामिळनाडू, आणि हरियाणामध्ये वाहन उद्योग केंद्रित आहे.

14. ब्राझीलमध्ये सर्वाधिक मासेमारी कोठे केली जाते?

• ब्राझीलच्या आग्नेय अटलांटिक महासागराच्या किनाऱ्यावर मासेमारी केली जाते.

15. भारत कोणकोणत्या देशांकडून पेट्रोलियम उत्पादने आयात करतो?

• सौदी अरेबिया, इराण, अमेरिका आणि रशिया.

16. भारताची मुख्य अन्नधान्य पिके कोणती आहेत?

• तांदूळ, गहू, ज्वारी, मका आणि बाजरी.

17. ब्राझीलमध्ये कोणत्या भागात कॉफीचे उत्पादन होते?

• मिनास झिराइस आणि सावो पावलो राज्यांमध्ये कॉफीचे उत्पादन होते.

18. भारत आणि ब्राझीलमध्ये कोणत्या प्रकारची अर्थव्यवस्था आहे?

• दोन्ही देशांमध्ये मिश्र अर्थव्यवस्था आहे.

19. व्यवसाय कोणत्या तीन प्रकारांमध्ये विभागले जातात?

• प्राथमिक, द्वितीयक आणि तृतीयक व्यवसाय.

20. शेतीव्यतिरिक्त भारतात कोणते महत्त्वाचे उद्योग आहेत?

• माहिती-तंत्रज्ञान, पोलाद, वाहन उत्पादन, औषधनिर्मिती, वस्त्रउद्योग.

लांब प्रश्न

1. मिश्र अर्थव्यवस्था म्हणजे काय? त्याचे उदाहरण द्या.

• मिश्र अर्थव्यवस्थेत खासगी आणि सरकारी दोन्ही क्षेत्रांचे योगदान असते.
• भारत आणि ब्राझीलमध्ये अशी अर्थव्यवस्था आहे जिथे सरकार सार्वजनिक सेवा पुरवते आणि खासगी कंपन्यांनाही व्यापार करण्याची संधी मिळते.

2. भारत आणि ब्राझीलच्या अर्थव्यवस्थेत काय फरक आहे?

• भारताची अर्थव्यवस्था शेतीप्रधान असून, लोकसंख्येचा मोठा भाग कृषी व्यवसायावर अवलंबून आहे, तर ब्राझीलमध्ये खाणकाम आणि उद्योगांना जास्त महत्त्व आहे. भारताच्या तुलनेत ब्राझीलमध्ये दरडोई उत्पन्न अधिक आहे, कारण तेथे लोकसंख्या तुलनेने कमी आहे.

3. व्यापार संतुलन म्हणजे काय? भारत आणि ब्राझीलच्या व्यापार संतुलनाची तुलना करा.

• व्यापार संतुलन म्हणजे देशाच्या आयात आणि निर्यात यामधील फरक. भारताची आयात निर्यातीपेक्षा अधिक असल्याने व्यापार संतुलन तोट्यात आहे, तर ब्राझील कृषी आणि खनिज संसाधनांच्या निर्यातीमुळे व्यापार संतुलन फायदेशीर स्थितीत आहे.

4. ब्राझीलच्या अर्थव्यवस्थेत खाणकाम व्यवसायाचा काय वाटा आहे?

• ब्राझील हा खनिज संपत्तीने समृद्ध देश असून, लोहखनिज, बॉक्साइट, मँगनीज आणि तांबे यांच्या निर्यातीमध्ये तो आघाडीवर आहे. खाणकाम व्यवसाय ब्राझीलच्या औद्योगिक क्षेत्राला चालना देतो आणि त्यामुळे तेथे मोठ्या प्रमाणात रोजगार निर्मिती होते.

5. भारत आणि ब्राझीलमधील कृषी व्यवसायात काय फरक आहे?

• भारतामध्ये शेती हा पारंपरिक व्यवसाय असून, मुख्यतः तांदूळ, गहू, डाळी आणि ऊस ही पिके घेतली जातात, तर ब्राझीलमध्ये कॉफी, सोयाबीन, ऊस आणि फळबागांना अधिक महत्त्व दिले जाते. भारतात लहान आणि मध्यम शेतकरी अधिक असून, ब्राझीलमध्ये मोठ्या प्रमाणात यांत्रिक शेती केली जाते.

6. भारताच्या अर्थव्यवस्थेत सेवा क्षेत्राचे योगदान काय आहे?

• भारताच्या अर्थव्यवस्थेत सेवा क्षेत्र महत्त्वपूर्ण आहे, कारण आयटी, बँकिंग, विमा, वाहतूक आणि पर्यटन यांसारख्या क्षेत्रांत मोठ्या प्रमाणात रोजगार उपलब्ध आहे. माहिती-तंत्रज्ञान क्षेत्रात भारताने जागतिक स्तरावर प्रगती केली असून, त्यामुळे राष्ट्रीय उत्पन्नात मोठी वाढ झाली आहे.

7. ब्राझीलमधील मासेमारी व्यवसायाची वैशिष्ट्ये कोणती आहेत?

• ब्राझीलमध्ये ७४०० किमी लांबीचा सागरी किनारा असून, अटलांटिक महासागराच्या किनारी मासेमारी मोठ्या प्रमाणावर केली जाते. थंड आणि उष्ण सागरी प्रवाहांचा संगम आणि भरपूर जैवविविधता यामुळे ब्राझीलमध्ये व्यावसायिक मासेमारी मोठ्या प्रमाणात होते.

8. भारत आणि ब्राझीलमध्ये खाणकाम व्यवसायाच्या वाढीवरील अडथळे कोणते आहेत?

• भारतात काही भागांमध्ये खाणकामासाठी आवश्यक तंत्रज्ञानाची कमतरता आणि पर्यावरणीय बंधने अडथळा ठरतात, तर ब्राझीलमध्ये अमेझॉन जंगल आणि दुर्गम प्रदेशांमुळे खाणकामाचा विकास संथ गतीने होत आहे. दोन्ही देशांना खाणकाम व्यवसाय वाढवण्यासाठी अधिक गुंतवणूक आणि तंत्रज्ञान विकासाची गरज आहे.

9. भारत आणि ब्राझील यांच्यातील औद्योगिक क्षेत्राची तुलना करा.

• भारतात वाहन, माहिती-तंत्रज्ञान, पोलाद, औषधनिर्मिती आणि कापड उद्योग मोठ्या प्रमाणावर विकसित झाले आहेत, तर ब्राझीलमध्ये खाणकाम, पोलाद, साखर प्रक्रिया आणि कृषी-आधारित उद्योग अधिक महत्त्वाचे आहेत. ब्राझीलच्या तुलनेत भारतातील औद्योगिक क्षेत्र अधिक व्यापक असून, जागतिक बाजारपेठेत भारताचा सहभाग मोठा आहे.

10. भारत आणि ब्राझीलच्या व्यापार नात्याची वैशिष्ट्ये कोणती आहेत?

• भारत आणि ब्राझील यांच्यात द्विपक्षीय व्यापार वाढत असून, भारत ब्राझीलकडून साखर, खनिजे आणि तेलबिया आयात करतो, तर ब्राझील भारताकडून औषधे, यंत्रसामग्री आणि वस्त्र खरेदी करतो. दोन्ही देश व्यापार वृद्धीकरिता विविध करार करत आहेत आणि त्यामुळे आर्थिक संबंध दृढ होत आहेत.

Notes For All Chapters – भूगोल Class 10th

अर्थव्यवस्था आणि व्यवसाय

१. अर्थव्यवस्था म्हणजे काय?

अर्थव्यवस्था म्हणजे एखाद्या देशातील उत्पादन, वितरण आणि उपभोग यांचे एकत्रित स्वरूप.

अर्थव्यवस्था तिन्ही घटकांवर अवलंबून असते –

1. उत्पादन (Production) – वस्तू व सेवांची निर्मिती
2. वितरण (Distribution) – उत्पादित वस्तू व सेवा ग्राहकांपर्यंत पोहोचवणे
3. उपभोग (Consumption) – ग्राहकांनी वस्तू व सेवा वापरणे

२. अर्थव्यवस्थेचे प्रकार

(अ) भांडवलशाही अर्थव्यवस्था (Capitalist Economy)

• उत्पादन व व्यापार प्रामुख्याने खासगी क्षेत्राच्या ताब्यात असतो.
• उदा. अमेरिका, जपान

(ब) साम्यवादी अर्थव्यवस्था (Communist Economy)

• संपूर्ण अर्थव्यवस्थेवर सरकारचे नियंत्रण असते.
• उदा. चीन, उत्तर कोरिया

(क) मिश्र अर्थव्यवस्था (Mixed Economy)

• सार्वजनिक व खासगी क्षेत्र दोन्ही मिळून अर्थव्यवस्था चालवतात.
• उदा. भारत, ब्राझील

३. भारत आणि ब्राझीलची अर्थव्यवस्था

भारताची अर्थव्यवस्था

• भारताची अर्थव्यवस्था शेतीप्रधान आहे, परंतु सेवा क्षेत्र झपाट्याने वाढत आहे.
• सार्वजनिक व खासगी दोन्ही प्रकारच्या कंपन्या अर्थव्यवस्थेत महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

ब्राझीलची अर्थव्यवस्था

• ब्राझीलची अर्थव्यवस्था कृषी, खाणकाम आणि उद्योगांवर आधारित आहे.
• कॉफी, सोयाबीन, ऊस आणि खाणकाम हे अर्थव्यवस्थेचे महत्त्वाचे घटक आहेत.

४. भारत आणि ब्राझीलमधील व्यवसायांचे वर्गीकरण

(अ) प्राथमिक व्यवसाय (Primary Sector)

• निसर्गाच्या साहाय्याने केले जाणारे व्यवसाय
• उदाहरणे: शेती, मासेमारी, खाणकाम, पशुपालन
• भारत: ५०% पेक्षा जास्त लोक शेतीत कार्यरत
• ब्राझील: मोठ्या प्रमाणावर शेती व खाणकाम

(ब) द्वितीयक व्यवसाय (Secondary Sector)

• कच्च्या मालावर प्रक्रिया करून नवीन उत्पादने तयार केली जातात.
• उदाहरणे: लोखंड व पोलाद उद्योग, कापड उद्योग, वाहन उद्योग
• भारत: धातू उद्योग, तंत्रज्ञान उद्योग
• ब्राझील: खनिज प्रक्रिया उद्योग, साखर व कॉफी प्रक्रिया

(क) तृतीयक व्यवसाय (Tertiary Sector)

• सेवा पुरवण्याशी संबंधित व्यवसाय
• उदाहरणे: बँकिंग, विमा, वाहतूक, पर्यटन
• भारत: माहिती-तंत्रज्ञान क्षेत्र विकसित
• ब्राझील: पर्यटन व सेवा उद्योग महत्त्वाचा

५. भारत आणि ब्राझीलमधील महत्त्वाचे उद्योग

६. स्थूल राष्ट्रीय उत्पन्न (Gross National Product – GNP)

• देशाच्या एकूण उत्पादनाची किंमत
• भारताचे स्थूल राष्ट्रीय उत्पन्न ब्राझीलपेक्षा अधिक आहे, परंतु दरडोई उत्पन्न कमी आहे.
• ब्राझीलमध्ये लोकसंख्या तुलनेने कमी असल्याने दरडोई उत्पन्न जास्त आहे.

७. व्यापार आणि अर्थव्यवस्था

(अ) भारताचा व्यापार

• निर्यात: चहा, कॉफी, कापूस, औषधे, लोखंड
• आयात: पेट्रोलियम, सोने, यंत्रसामग्री

(ब) ब्राझीलचा व्यापार

• निर्यात: कॉफी, साखर, खनिजे, फळे
• आयात: वाहने, यंत्रसामग्री, खते

८. भारत आणि ब्राझीलमधील व्यापार संतुलन

• व्यापार संतुलन (Balance of Trade): निर्यात व आयात यातील फरक
• भारताची आयात निर्यातीपेक्षा अधिक आहे (घाटा व्यापार)
• ब्राझील निर्यातीत पुढे आहे, त्यामुळे त्याचे व्यापार संतुलन चांगले आहे.

Question Answers For All Chapters – भूगोल Class 10th

अर्थव्यवस्था आणि व्यवसाय

स्वाध्याय

प्रश्न १: गाळलेल्या जागी योग्य शब्द भरा.

(अ) भारताचे दरडोई उत्पन्न ब्राझीलपेक्षा कमी आहे, कारण प्रचंड लोकसंख्या.

(आ) ब्राझील देशाची अर्थव्यवस्था ही प्रामुख्याने द्वितीयक आणि तृतीयक व्यवसायावर अवलंबून आहे.

(इ) भारत व ब्राझील या दोन्ही देशांची अर्थव्यवस्था विकसनशील प्रकारची आहे.

प्रश्न २: खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

(अ) ब्राझीलच्या पश्चिम भागात खाणकाम व्यवसायाचा विकास अल्प का झाला आहे?

• ब्राझीलच्या पश्चिम भागात घनदाट अरण्ये, विषुववृत्तीय हवामान, आणि दुर्गम भूभाग यामुळे खाणकाम व्यवसायाचा विकास कमी प्रमाणात झाला आहे.
• वाहतुकीच्या मर्यादा आणि औद्योगिकीकरणाचा अभाव देखील खाणकाम व्यवसायाच्या मर्यादित विकासाला कारणीभूत आहेत.

(आ) भारत व ब्राझील या देशांतील मासेमारी व्यवसायातील साम्य व फरक कोणते?

🔹 साम्य:

• दोन्ही देशांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर सागरी मासेमारी केली जाते.
• दोन्ही देशांत पारंपरिक तसेच आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या मदतीने मासेमारी केली जाते.

🔹 फरक:

• ब्राझीलमध्ये मासेमारी प्रामुख्याने अटलांटिक महासागराच्या किनाऱ्यावर केंद्रित आहे, तर भारतात अरबी समुद्र, बंगालचा उपसागर आणि अंतर्गत गोड्या पाण्यातही मोठ्या प्रमाणात मासेमारी होते.
• भारतात मत्स्यपालन (Aquaculture) चांगल्या प्रकारे विकसित झालेले आहे, तर ब्राझीलमध्ये नैसर्गिक सागरी मासेमारीला अधिक महत्त्व आहे.

प्रश्न ३: कारणे सांगा.

(अ) ब्राझीलमधील दरडोई जमीन धारणा भारताच्या तुलनेत जास्त आहे.

• ब्राझीलमध्ये भारताच्या तुलनेत लोकसंख्या कमी असल्यामुळे प्रतिव्यक्ती जास्त जमीन उपलब्ध आहे.
• भारताची लोकसंख्या जास्त असल्यामुळे शेतीसाठी उपलब्ध असलेली जमीन अधिक लोकांमध्ये विभागली जाते.

(आ) भारत व ब्राझील या दोन्ही देशांमध्ये मिश्र अर्थव्यवस्था आहे.

• दोन्ही देशांत सार्वजनिक आणि खासगी क्षेत्रांचे योगदान आहे.
• शेती, उद्योग आणि सेवा क्षेत्र या तिन्ही क्षेत्रांमध्ये आर्थिक वाढ दिसून येते.
• सरकारी नियंत्रणासोबतच खासगी उद्योगांना चालना देणारी धोरणे या दोन्ही देशांत राबवली जातात.

प्रश्न ४: पुढील आलेखाचा अभ्यास करून त्याचे थोडक्यात विश्लेषण करा.

• आलेखाच्या आधारे असे दिसून येते की भारत आणि ब्राझील दोन्ही विकसनशील अर्थव्यवस्था आहेत.
• भारताचे राष्ट्रीय उत्पन्न जास्त असले तरी त्याचे दरडोई उत्पन्न कमी आहे, कारण लोकसंख्या जास्त आहे.
• ब्राझीलमध्ये द्वितीयक आणि तृतीयक क्षेत्राचा वाटा अधिक असून, भारतात अजूनही प्राथमिक क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणात लोकसंख्या कार्यरत आहे.
• व्यापार संतुलनाच्या बाबतीत भारत निर्यातीच्या तुलनेत जास्त आयात करतो, तर ब्राझीलची निर्यात अधिक आहे.

Imp Questions For All Chapters – भूगोल Class 10th

मानवी वस्ती

लहान प्रश्न

1. भारतामध्ये कोणत्या प्रकारच्या वस्त्या आढळतात?

→ भारतात मुख्यतः केंद्रित वस्ती आणि विखुरलेली वस्ती आढळतात.

2. ब्राझीलमध्ये मानवी वस्त्या प्रामुख्याने कोणत्या भागात आढळतात?

→ ब्राझीलमध्ये मानवी वस्त्या प्रामुख्याने आग्नेय किनारपट्टीवर आढळतात.

3. केंद्रित वस्ती कोणत्या ठिकाणी आढळते?

→ केंद्रित वस्ती सुपीक जमिनीच्या प्रदेशात आणि नद्यांच्या काठावर आढळते.

4. विखुरलेली वस्ती कोणत्या ठिकाणी आढळते?

→ विखुरलेली वस्ती डोंगराळ, वाळवंटी आणि जंगली प्रदेशात आढळते.

5. गंगा खोऱ्यात लोकसंख्या का दाट आहे?

→ गंगा खोऱ्यात सुपीक जमीन आणि भरपूर पाणी उपलब्ध असल्यामुळे लोकसंख्या दाट आहे.

6. अमेझॉन खोऱ्यात मानवी वस्त्या विरळ का आहेत?

→ अमेझॉन खोऱ्यात घनदाट जंगल, जास्त पाऊस आणि वाहतुकीच्या मर्यादा असल्यामुळे मानवी वस्त्या विरळ आहेत.

7. ब्राझीलच्या पूर्व किनारपट्टीवर लोकसंख्या जास्त का आहे?

→ ब्राझीलच्या पूर्व किनारपट्टीवर औद्योगिक व आर्थिक विकास, वाहतुकीची सोय आणि रोजगाराच्या संधी उपलब्ध असल्यामुळे लोकसंख्या जास्त आहे.

8. राजस्थानमध्ये मानवी वस्त्या विरळ का आहेत?

→ राजस्थानमध्ये उष्ण व कोरडे हवामान आणि पाण्याची कमतरता असल्यामुळे मानवी वस्त्या विरळ आहेत.

9. भारतामध्ये नागरीकरणाची पातळी किती आहे?

→ भारतामध्ये २०११ च्या जनगणनेनुसार ३१.२% लोकसंख्या शहरी भागात राहते.

10. ब्राझीलमध्ये नागरीकरणाचा दर किती आहे?

→ ब्राझीलमध्ये २०१० च्या जनगणनेनुसार ८६% लोकसंख्या शहरी भागात राहते.

11. साओ पावलो येथे मोठ्या प्रमाणात लोकसंख्या का आहे?

→ साओ पावलो येथे उद्योग, व्यापार, वाहतुकीची चांगली सुविधा आणि शेतीयोग्य जमीन उपलब्ध असल्यामुळे मोठ्या प्रमाणात लोकसंख्या आहे.

12. भारत आणि ब्राझीलमधील नागरीकरणात काय फरक आहे?

→ भारतात नागरीकरणाचा वेग कमी असून लोकसंख्या हळूहळू शहरी भागात स्थलांतरित होत आहे, तर ब्राझीलमध्ये नागरीकरणाचा वेग जास्त आहे.

13. ब्राझीलमध्ये “पश्चिमेकडे चला” धोरण का राबवले गेले?

→ ब्राझीलमध्ये लोकसंख्या पूर्व किनारपट्टीवर जास्त असल्याने आंतरिक भागात विकास वाढावा म्हणून “पश्चिमेकडे चला” धोरण राबवले गेले.

14. भारतामध्ये कोणती प्रमुख शहरे मोठ्या प्रमाणावर विकसित झाली आहेत?

→ भारतामध्ये मुंबई, दिल्ली, कोलकाता, चेन्नई आणि बेंगळुरू ही प्रमुख शहरे विकसित झाली आहेत.

15. भारतामध्ये नागरीकरणाचे मुख्य कारण कोणते आहे?

→ भारतामध्ये नागरीकरणाचे मुख्य कारण औद्योगिकीकरण, आधुनिक शिक्षण आणि रोजगाराच्या संधी उपलब्ध होणे हे आहे.

लांब प्रश्न

1. भारतामध्ये केंद्रित व विखुरलेल्या वस्त्यांचा आकृतीबंध कशामुळे ठरतो?

• भारतातील हवामान, पाण्याची उपलब्धता, जमिनीचा उतार आणि सुपीकता यांसारखे घटक वस्त्यांच्या आकृतीबंधावर परिणाम करतात. सपाट आणि सुपीक जमीन असलेल्या प्रदेशात केंद्रित वस्ती आढळते, तर डोंगराळ, घनदाट जंगलाने व्यापलेले किंवा अवर्षणग्रस्त प्रदेशात विखुरलेली वस्ती असते.

2. उत्तर भारतीय मैदानी प्रदेश आणि मध्य भारतातील वस्त्यांमध्ये कोणते भौगोलिक फरक आहेत?

• उत्तर भारतीय मैदानी प्रदेशात नद्यांच्या खोऱ्यातील सुपीक जमीन, पाण्याचा मुबलक साठा आणि वाहतुकीच्या सुविधा यामुळे केंद्रित वस्ती असते. तर मध्य भारतातील वनाच्छादित प्रदेश, राजस्थानचे वाळवंट आणि डोंगराळ भागांमध्ये पाण्याची कमतरता आणि प्रतिकूल भौगोलिक परिस्थितीमुळे वस्त्या विरळ आढळतात.

3. ब्राझीलमधील वस्त्यांचे वितरण कोणत्या कारणांमुळे केंद्रित किंवा विरळ आहे?

• ब्राझीलमध्ये सुरुवातीच्या वसाहती प्रामुख्याने किनारपट्टीवर झाल्या. समुद्रसान्निध्य, सम हवामान, सुपीक जमीन, आणि आर्थिक विकासाच्या संधींमुळे येथील वस्त्या दाट आहेत. मात्र, अमेझॉन खोऱ्यात दाट जंगल, रोगट हवामान, वाहतुकीच्या मर्यादा यामुळे मानवी वस्त्या विरळ आहेत.

4. भारत आणि ब्राझीलच्या नागरीकरणाच्या प्रक्रियेत काय प्रमुख फरक आहे?

• भारताचे नागरीकरण तुलनेने मंद आहे, २०११ मध्ये ३१.२% लोकसंख्या शहरात होती. ब्राझीलमध्ये ८६% लोकसंख्या शहरी भागात राहते. भारताच्या नागरीकरणात दक्षिण भाग आघाडीवर आहे, तर ब्राझीलमध्ये दक्षिण आणि आग्नेय भागात नागरीकरण केंद्रित आहे.

5. भारतातील आणि ब्राझीलमधील नागरीकरणाला चालना देणारे महत्त्वाचे घटक कोणते आहेत?

• भारतात रोजगाराच्या संधी, औद्योगिकीकरण, आणि शिक्षणाच्या सुविधा यामुळे नागरीकरण वाढत आहे. ब्राझीलमध्ये औद्योगिकीकरण, वाहतुकीच्या सुधारणा, आणि बंदरांजवळ असलेले वाणिज्य केंद्रे नागरीकरणास प्रोत्साहन देतात.

6. गंगा नदीच्या खोऱ्यातील आणि अमेझॉन नदीच्या खोऱ्यातील वस्त्यांमध्ये काय मुख्य फरक आहे?

• गंगा खोऱ्यात सुपीक जमीन, मुबलक पाणी, आणि जलसिंचनाच्या सुविधांमुळे मोठ्या प्रमाणात वस्ती आहे. तर, अमेझॉन खोऱ्यात विषुववृत्तीय जंगल, रोगट हवामान, आणि वाहतुकीची कमतरता यामुळे मानवी वस्ती विरळ आहे.

7. भारत आणि ब्राझीलमधील नागरीकरणाचे भविष्यातील परिणाम काय असतील?

• भारतात नागरीकरणामुळे वाहतूक, पर्यावरण, आणि मूलभूत सुविधांवरील ताण वाढेल. ब्राझीलमध्ये नागरीकरणाचा वेग मंदावला असला तरी नागरीकरणाचे केंद्रीकरण आणि लोकसंख्येचे असमतोल वितरण मोठे आव्हान असेल.

8. भारताच्या उत्तरेकडील आणि दक्षिणेकडील भागातील नागरीकरणाचा तुलनात्मक अभ्यास करा.

• उत्तर भारतातील दिल्ली, चंदीगड यासारख्या शहरांमध्ये नागरीकरण मोठ्या प्रमाणात झाले आहे. दक्षिणेकडे, तमिळनाडू, महाराष्ट्र आणि केरळमध्ये नागरीकरण अधिक आहे. उत्तरेपेक्षा दक्षिण भारतात नागरीकरणाचा वेग जास्त असल्याचे दिसते.

9. ब्राझीलमध्ये “पश्चिमेकडे चला” धोरणाचा उद्देश काय आहे?

• ब्राझीलमध्ये किनारपट्टीवर मोठ्या प्रमाणात लोकसंख्या केंद्रित आहे. त्यामुळे पश्चिम भागात लोकसंख्या वाढावी व नागरीकरणाचे संतुलन साधले जावे म्हणून सरकारने “पश्चिमेकडे चला” हे धोरण राबवले आहे.

10. भारतामध्ये “खेड्याकडे चला” या धोरणाचा परिणाम काय आहे?

• भारतात नागरीकरणामुळे शहरांवरील लोकसंख्येचा ताण वाढला आहे. “खेड्याकडे चला” धोरणामुळे ग्रामीण भागाचा विकास, तेथील रोजगारनिर्मिती, आणि नागरी भागातील गर्दी कमी करणे हा उद्देश आहे.

Notes For All Chapters – भूगोल Class 10th

मानवी वस्ती

१. प्रस्तावना

मानवी वस्ती म्हणजे एखाद्या ठिकाणी लोकांनी स्थायिक होऊन बनवलेली रहिवासी व्यवस्था. मानवी वस्त्यांचे स्वरूप आणि घनता भौगोलिक परिस्थिती, हवामान, पाण्याची उपलब्धता आणि आर्थिक घटकांवर अवलंबून असते. भारत आणि ब्राझील या दोन्ही देशांमध्ये वस्त्यांचे प्रकार वेगवेगळ्या पद्धतीने विकसित झाले आहेत.

२. वस्त्यांचे प्रकार

मानवी वस्त्या त्यांच्या स्वरूपानुसार दोन प्रमुख प्रकारांमध्ये विभागल्या जातात:

२.१. केंद्रित वस्ती (Clustered Settlement)

• केंद्रित वस्त्या म्हणजे जिथे अनेक घरे एकत्र असतात आणि वस्ती एका ठिकाणी केंद्रित झालेली असते.
• या वस्त्या पाण्याच्या सान्निध्यात, सुपीक मातीच्या प्रदेशात आणि औद्योगिक किंवा व्यापाराच्या ठिकाणी आढळतात.
• उदाहरणे: गंगा खोरे, महाराष्ट्रातील कोकण किनारपट्टी, पंजाब आणि हरियाणा.

२.२. विखुरलेली वस्ती (Dispersed Settlement)

• जिथे घरे लांब लांब पसरलेली असतात, अशा वस्त्यांना विखुरलेली वस्ती म्हणतात.
• डोंगराळ, जंगले आणि अवर्षणग्रस्त प्रदेशांत या प्रकारच्या वस्त्या आढळतात.
• उदाहरणे: मध्य भारताचा वनक्षेत्र, राजस्थानातील वाळवंट, हिमालयीन प्रदेश.

३. भारतातील मानवी वस्तीचे स्वरूप

३.१. भारतातील वस्त्यांचे वितरण

• भारतातील हवामान, पाण्याची उपलब्धता, सुपीक माती, शेती आणि रोजगाराच्या संधींनुसार वस्त्यांचे स्वरूप बदलते.
• गंगा खोरे, पश्चिम घाट, नर्मदा खोरे आणि किनारी भागांत घनतेने वस्त्या आढळतात.
• राजस्थान, मध्य भारतातील वनप्रदेश आणि हिमालयीन भागात विरळ वस्ती आहे.

३.२. भारतातील प्रमुख वस्ती प्रदेश

४. ब्राझीलमधील मानवी वस्तीचे स्वरूप

४.१. ब्राझीलमधील वस्त्यांचे वितरण

• ब्राझीलमध्ये सुरुवातीच्या वस्त्या युरोपियन वसाहतवाद्यांनी किनारपट्टीवर स्थापन केल्या.
• पूर्व किनारपट्टीवरील शहरांत लोकसंख्या दाट आहे, तर अमेझॉन खोऱ्यात विरळ आहे.
• नैसर्गिक संसाधनांची उपलब्धता आणि उद्योगधंद्यांची वाढ यामुळे काही भागांत लोकसंख्या वाढली आहे.

४.२. ब्राझीलमधील प्रमुख वस्ती प्रदेश

५. भारत आणि ब्राझीलमधील नागरीकरण (Urbanization)

५.१. भारतातील नागरीकरण

• २०११ मध्ये भारताची शहरी लोकसंख्या ३१.२% होती.
• नागरीकरणाचा वेग संथ असला तरी शहरे वेगाने वाढत आहेत.
• प्रमुख शहरे: मुंबई, दिल्ली, कोलकाता, बेंगळुरू, चेन्नई.

५.२. ब्राझीलमधील नागरीकरण

• ब्राझीलमध्ये २०१० मध्ये ८६% लोकसंख्या शहरी भागात राहते.
• १९६० ते २००० दरम्यान नागरीकरण वेगाने झाले, पण सध्या स्थिर आहे.
• मोठी शहरे: साओ पावलो, रिओ दी जनेरियो, ब्रासीलिया.

६. भारत आणि ब्राझीलमधील नागरीकरणातील समस्या

६.१. भारतातील समस्या

1. झोपडपट्ट्यांची वाढ (धारावी, मुंबई).
2. वाहतूक कोंडी आणि प्रदूषण.
3. मूलभूत सुविधांचा अभाव (पाणी, वीज, आरोग्य).

६.२. ब्राझीलमधील समस्या

1. झोपडपट्ट्या (फॅव्हेलाज).
2. संसाधनांवरील ताण आणि वाढते गुन्हेगारी प्रमाण.
3. अमेझॉन जंगलतोड आणि पर्यावरणीय समस्या.

७. नागरीकरण नियंत्रित करण्यासाठी उपाय

७.१. भारतातील उपाययोजना

1. स्मार्ट सिटी प्रकल्प: शहरे अधिक नियोजित करण्यासाठी.
2. कृषी व ग्रामीण विकास: स्थलांतर कमी करण्यासाठी.
3. वाहतूक आणि पायाभूत सुविधा: शहरे सुधारण्यासाठी.

७.२. ब्राझीलमधील उपाययोजना

1. “पश्चिमेकडे चला” धोरण: अंतर्गत प्रदेशांमध्ये विकास वाढवणे.
2. झोपडपट्टी सुधारणा योजना: नागरी गरीबांसाठी सुधारित घरे.
3. नैसर्गिक संसाधनांचे संवर्धन: अमेझॉन जंगलाचे संरक्षण.

Question Answers For All Chapters – भूगोल Class 10th

मानवी वस्ती

स्वाध्याय

प्रश्न १: अचूक पर्याय निवडा आणि चौकटीत खूण करा.

(अ) वस्त्यांचे केंद्रीकरण खालील प्रमुख बाबीशी निगडित असते.

(i) समुद्रसान्निध्य
(ii) मैदानी प्रदेश
(iii) पाण्याची उपलब्धता
(iv) हवामान

(आ) ब्राझीलच्या आग्नेय भागात प्रामुख्याने कोणत्या प्रकारची वस्ती आढळते?

(i) केंद्रित

(इ) भारतामधील विखुरलेल्या वस्त्यांचा प्रकार कुठे आढळतो?

(iii) डोंगराळ प्रदेशात

(ई) नर्मदा नदीच्या खोऱ्यात केंद्रित वस्ती आढळते, कारण:

(ii) शेतीयोग्य जमीन

(उ) ब्राझीलमधील कमी नागरीकरण असणारे राज्य कोणते?

(ii) आमापा

प्रश्न २: भौगोलिक कारणे लिहा.

(अ) पाण्याची उपलब्धता हा लोकवस्तीस चालना देणारा प्रमुख घटक आहे.

→ पाणी हे जीवनासाठी अत्यावश्यक संसाधन असल्याने बहुतेक मानवी वस्त्या नद्यांच्या काठावर किंवा मोठ्या जलस्रोतांच्या जवळ वसलेल्या असतात. शेती, उद्योग आणि दैनंदिन जीवनासाठी पाण्याची आवश्यकता असल्याने जिथे पाणी मुबलक असते तिथे लोकसंख्येचे प्रमाण अधिक असते.

(आ) ब्राझीलमध्ये लोकवस्तीचे केंद्रीकरण पूर्व किनाऱ्यालगत आढळते.

→ ब्राझीलमध्ये पूर्व किनारपट्टीवर हवामान अनुकूल असून समुद्रमार्गे वाहतुकीस सोयीस्कर सुविधा आहेत. येथील जमीन सुपीक असल्याने शेती, उद्योगधंदे आणि मोठ्या प्रमाणावर रोजगाराच्या संधी उपलब्ध आहेत, त्यामुळे लोकसंख्या मोठ्या प्रमाणात केंद्रित आहे.

(इ) भारतामध्ये नागरीकरण वाढत आहे.

→ भारतातील उद्योगधंदे, वाहतूक आणि तंत्रज्ञानाचा विकास होत असल्याने ग्रामीण भागातून मोठ्या प्रमाणावर लोक शहरी भागांत स्थलांतर करत आहेत. औद्योगिकीकरण आणि शैक्षणिक संधी यामुळे शहरांकडे लोकांचा ओढा वाढत असून नागरीकरणाचा दर वेगाने वाढत आहे.

(ई) ईशान्य ब्राझीलमध्ये वस्त्या विरळ आहेत.

→ ईशान्य ब्राझीलमध्ये अवर्षणग्रस्त हवामान असल्यामुळे शेतीचा विकास मर्यादित राहिला आहे. याशिवाय येथील भूप्रदेश उंचसखल आणि कमी सुपीक असल्याने उद्योगधंदे आणि आर्थिक विकास कमी झाला असून लोकसंख्या विरळ आहे.

(उ) उत्तर भारतात अन्य राज्यांपेक्षा दिल्ली आणि चंदीगड येथे नागरीकरण जास्त झाले आहे.

→ दिल्ली आणि चंदीगड या शहरांमध्ये प्रशासकीय सुविधा, शिक्षण, रोजगार आणि उद्योगधंद्यांची मोठी संधी उपलब्ध असल्याने लोकसंख्येचे केंद्रीकरण जास्त आहे. या भागात वाहतुकीची साधने, आधुनिक जीवनशैली आणि नागरी सुविधांचा उत्तम विकास झाल्यामुळे येथे मोठ्या प्रमाणावर नागरीकरण झाले आहे.

प्रश्न ३: थोडक्यात उत्तरे लिहा.

(अ) भारत आणि ब्राझील या देशांचा नागरीकरणाबाबत तुलनात्मक आढावा घ्या.

→ भारताचे नागरीकरण तुलनेने कमी असून २०११ मध्ये फक्त ३१.२% होते, तर ब्राझीलमध्ये ८६% लोक शहरी भागांत राहतात. भारतात नागरीकरणाचे प्रमाण हळूहळू वाढत आहे, तर ब्राझीलमध्ये १९६० ते २००० दरम्यान वेगाने वाढ झाल्यानंतर स्थिरता आली आहे.

(आ) गंगा नदीचे खोरे आणि अमेझॉन नदीचे खोरे यांतील मानवी वस्त्यांबाबत फरक स्पष्ट करा.

→ गंगा खोरे हे सुपीक माती आणि मुबलक पाणी यामुळे मानवी वस्तीसाठी अनुकूल आहे, त्यामुळे येथे लोकसंख्या दाट आहे. अमेझॉन खोऱ्यात विषुववृत्तीय जंगल, जास्त पाऊस आणि वाहतुकीच्या मर्यादा असल्यामुळे मानवी वस्त्या विरळ आहेत.

(इ) मानवी वस्त्यांची वाढ विशिष्ट स्थानीच झालेली का आढळते?

→ मानवी वस्त्यांची वाढ भौगोलिक परिस्थिती, पाणी, शेतीयोग्य जमीन आणि उद्योगधंद्यांच्या उपलब्धतेनुसार होते. जिथे नैसर्गिक व आर्थिक सुविधा जास्त प्रमाणात मिळतात, तिथे लोकसंख्या अधिक वाढते.

उपक्रम

ब्राझीलमधील “पश्चिमेकडे चला” आणि भारतातील “खेड्याकडे चला” धोरणांबाबत माहिती मिळवा आणि तुलना करा.

• ब्राझीलमध्ये लोकसंख्या पूर्व किनारपट्टीवर जास्त प्रमाणात एकवटली असल्याने सरकारने “पश्चिमेकडे चला” हे धोरण स्वीकारले आहे.
• भारतात शहरीकरणामुळे गजबजलेली शहरे आणि झोपडपट्ट्या वाढत असल्याने “खेड्याकडे चला” धोरणाद्वारे ग्रामीण भागांचा विकास करण्याचा प्रयत्न केला जात आहे.
• दोन्ही धोरणांचे उद्दिष्ट म्हणजे लोकसंख्येचे संतुलित वितरण आणि नागरी सुविधांचा योग्य वापर करणे.

Imp Questions For All Chapters – भूगोल Class 10th

लोकसंख्या

लहान प्रश्न

1. भारताची लोकसंख्या २०११ च्या जनगणनेनुसार किती होती?

→ भारताची लोकसंख्या २०११ च्या जनगणनेनुसार १२१ कोटी होती.

2. ब्राझीलची लोकसंख्या २०१० च्या जनगणनेनुसार किती होती?

→ ब्राझीलची लोकसंख्या २०१० च्या जनगणनेनुसार १९ कोटी होती.

3. भारताची लोकसंख्या घनता किती आहे?

→ भारताची सरासरी लोकसंख्या घनता ३८२ व्यक्ती प्रति चौ.किमी आहे.

4. ब्राझीलची लोकसंख्या घनता किती आहे?

→ ब्राझीलची सरासरी लोकसंख्या घनता २३ व्यक्ती प्रति चौ.किमी आहे.

5. भारताची सर्वाधिक लोकसंख्या असलेले राज्य कोणते आहे?

→ उत्तर प्रदेश हे भारतातील सर्वाधिक लोकसंख्या असलेले राज्य आहे.

6. ब्राझीलमध्ये लोकसंख्या सर्वाधिक कोणत्या भागात केंद्रित आहे?

→ ब्राझीलमध्ये लोकसंख्या आग्नेय किनारपट्टीवरील शहरांमध्ये अधिक आहे.

7. भारताच्या कोणत्या भागात लोकसंख्या विरळ आहे?

→ अरुणाचल प्रदेश, लडाख, राजस्थान आणि अंदमान-निकोबार बेटे येथे लोकसंख्या विरळ आहे.

8. ब्राझीलमध्ये लोकसंख्या विरळ असण्याचे कारण काय आहे?

→ अमेझॉन जंगल, उष्णकटिबंधीय हवामान आणि दुर्गम भागांमुळे लोकसंख्या विरळ आहे.

9. लोकसंख्येच्या वितरणावर कोणते नैसर्गिक घटक परिणाम करतात?

→ हवामान, पर्जन्यमान, जलस्रोत, मृदा आणि भौगोलिक परिस्थिती यांचा परिणाम होतो.

10. भारताच्या कोणत्या भागात लोकसंख्या जास्त प्रमाणात केंद्रित आहे?

→ गंगा-यमुना खोरे, महाराष्ट्र, तामिळनाडू, पश्चिम बंगाल आणि पंजाब येथे लोकसंख्या जास्त आहे.

11. ब्राझीलमधील अमेझॉन खोऱ्यात लोकसंख्या कमी का आहे?

→ येथे उष्णकटिबंधीय जंगल, जास्त पाऊस आणि दळणवळणाच्या मर्यादा आहेत.

12. भारत आणि ब्राझीलच्या लोकसंख्येच्या घनतेत मोठा फरक का आहे?

→ भारताचा भूभाग लहान असून संसाधने मुबलक आहेत, तर ब्राझीलमध्ये मोठा भूभाग असूनही अमेझॉन जंगलामुळे लोकसंख्या विरळ आहे.

13. भारताच्या तुलनेत ब्राझीलमध्ये स्त्री-पुरुष गुणोत्तर जास्त का आहे?

→ ब्राझीलमध्ये स्त्रियांना अधिक सामाजिक सुरक्षा व समान संधी दिल्या जातात, त्यामुळे गुणोत्तर जास्त आहे.

14. भारतात लोकसंख्यावाढ नियंत्रित करण्यासाठी कोणती पावले उचलली जात आहेत?

→ कौटुंबिक नियोजन, शिक्षण, जनजागृती आणि आरोग्यसेवा यांवर भर दिला जातो.

15. लोकसंख्येच्या वाढीचे मुख्य दोन घटक कोणते आहेत?

→ जन्मदर आणि स्थलांतर हे लोकसंख्या वाढीचे मुख्य घटक आहेत.

लांब प्रश्न

1. भारत आणि ब्राझीलच्या लोकसंख्येच्या घनतेतील फरक स्पष्ट करा.

→ भारताची लोकसंख्या घनता ३८२ व्यक्ती प्रति चौ.किमी असून ब्राझीलमध्ये ती फक्त २३ व्यक्ती प्रति चौ.किमी आहे. भारतात सुपीक जमीन आणि पाणी उपलब्ध असल्यामुळे लोकसंख्या दाट आहे, तर ब्राझीलमध्ये अमेझॉन जंगलामुळे लोकसंख्या विरळ आहे.

2. भारत आणि ब्राझीलच्या लोकसंख्येच्या वितरणावर हवामानाचा प्रभाव कसा आहे?

→ भारतात समशीतोष्ण हवामान आणि पाण्याची उपलब्धता असल्याने शेतीस अनुकूल परिस्थिती आहे, त्यामुळे लोकसंख्या जास्त आहे. ब्राझीलमध्ये अमेझॉन खोऱ्यात उष्णकटिबंधीय दमट हवामान आणि जास्त पाऊस असल्याने लोकसंख्या विरळ आहे.

3. भारत आणि ब्राझीलच्या लिंग गुणोत्तरातील फरक स्पष्ट करा.

→ भारतात लिंग गुणोत्तर ९४० स्त्रिया प्रति १००० पुरुष आहे, तर ब्राझीलमध्ये ते १००० पेक्षा अधिक आहे. भारतात कन्या भ्रूणहत्या, स्त्री शिक्षणाचा अभाव आणि सामाजिक असमानता यामुळे स्त्रियांचे प्रमाण कमी आहे, तर ब्राझीलमध्ये स्त्रियांना समान हक्क आणि संधी उपलब्ध आहेत.

4. लोकसंख्या वाढीचे अर्थव्यवस्थेवर होणारे परिणाम सांगा.

→ लोकसंख्या वाढल्याने संसाधनांवर ताण येतो, बेरोजगारी वाढते आणि दारिद्र्य वाढते. परंतु, सुशिक्षित आणि कार्यक्षम लोकसंख्या असेल, तर ती देशाच्या आर्थिक विकासाला चालना देऊ शकते.

5. भारताच्या वेगवान लोकसंख्या वाढीची कारणे कोणती आहेत?

→ भारतात जन्मदर जास्त असून मृत्युदर कमी झाल्याने लोकसंख्या वाढत आहे. आरोग्यसेवा सुधारल्यामुळे सरासरी आयुर्मान वाढले असून, अजूनही अनेक भागांत कुटुंब नियोजन प्रभावीपणे राबवले जात नाही.

6. ब्राझीलमध्ये लोकसंख्या वाढीचा दर भारताच्या तुलनेत कमी का आहे?

→ ब्राझीलमध्ये साक्षरतेचे प्रमाण जास्त असून, स्त्रियांमध्ये कौटुंबिक नियोजनाबद्दल जागरूकता अधिक आहे. शहरांमध्ये राहणाऱ्या लोकांची जीवनशैली आणि कारकीर्द महत्त्वाची असल्याने जन्मदर तुलनेने कमी आहे.

7. भारतात लोकसंख्येचे वितरण असमान का आहे?

→ भारतात गंगा खोऱ्यासारख्या सुपीक प्रदेशांमध्ये लोकसंख्या दाट आहे, तर राजस्थान आणि हिमालयातील भागात विरळ आहे. जलस्रोत, हवामान, शेतीयोग्य जमीन आणि रोजगाराच्या संधी यावर लोकसंख्येचे वितरण अवलंबून आहे.

8. ब्राझीलमध्ये लोकसंख्या कोणत्या भागांत जास्त प्रमाणात केंद्रित आहे?

→ ब्राझीलमध्ये आग्नेय किनारपट्टीवरील साओ पावलो, रिओ दी जनेरियो आणि ब्रासीलिया या भागांत लोकसंख्या जास्त आहे. या भागांमध्ये रोजगाराच्या संधी, चांगल्या सुविधा आणि अनुकूल हवामान उपलब्ध असल्यामुळे लोकसंख्या जास्त प्रमाणात आढळते.

9. भारत आणि ब्राझीलच्या लोकसंख्या वाढीच्या दरात मोठा फरक का आहे?

→ भारतातील लोकसंख्या वाढीचा दर अजूनही तुलनेने जास्त आहे, कारण येथे अजूनही कुटुंब नियोजन प्रभावी नाही. ब्राझीलमध्ये शिक्षण आणि आरोग्यसेवा अधिक प्रभावी असल्यामुळे जन्मदर कमी झाला आहे, त्यामुळे लोकसंख्या वाढीचा दर तुलनेने कमी आहे.

10. भारत आणि ब्राझीलमधील लोकसंख्या नियंत्रणासाठी कोणते उपाय करण्यात येत आहेत?

→ भारतात कुटुंब नियोजन, शिक्षण आणि आरोग्यसेवा सुधारण्यावर भर दिला जात आहे. ब्राझीलमध्ये उच्च साक्षरता, आर्थिक स्थिरता आणि आधुनिक जीवनशैलीमुळे लोकसंख्या वाढीचा दर नैसर्गिकरीत्या नियंत्रित झाला आहे.