भूगोल Question Answers Class 10 Chapter 7 Bhugol महाराष्ट्र Board Marathi Medium

Question Answers For All Chapters – भूगोल Class 10th

मानवी वस्ती

स्वाध्याय

प्रश्न १: अचूक पर्याय निवडा आणि चौकटीत खूण करा.

(अ) वस्त्यांचे केंद्रीकरण खालील प्रमुख बाबीशी निगडित असते.

(i) समुद्रसान्निध्य
(ii) मैदानी प्रदेश
(iii) पाण्याची उपलब्धता
(iv) हवामान

(आ) ब्राझीलच्या आग्नेय भागात प्रामुख्याने कोणत्या प्रकारची वस्ती आढळते?

(i) केंद्रित

(इ) भारतामधील विखुरलेल्या वस्त्यांचा प्रकार कुठे आढळतो?

(iii) डोंगराळ प्रदेशात

(ई) नर्मदा नदीच्या खोऱ्यात केंद्रित वस्ती आढळते, कारण:

(ii) शेतीयोग्य जमीन

(उ) ब्राझीलमधील कमी नागरीकरण असणारे राज्य कोणते?

(ii) आमापा

प्रश्न २: भौगोलिक कारणे लिहा.

(अ) पाण्याची उपलब्धता हा लोकवस्तीस चालना देणारा प्रमुख घटक आहे.

→ पाणी हे जीवनासाठी अत्यावश्यक संसाधन असल्याने बहुतेक मानवी वस्त्या नद्यांच्या काठावर किंवा मोठ्या जलस्रोतांच्या जवळ वसलेल्या असतात. शेती, उद्योग आणि दैनंदिन जीवनासाठी पाण्याची आवश्यकता असल्याने जिथे पाणी मुबलक असते तिथे लोकसंख्येचे प्रमाण अधिक असते.

(आ) ब्राझीलमध्ये लोकवस्तीचे केंद्रीकरण पूर्व किनाऱ्यालगत आढळते.

→ ब्राझीलमध्ये पूर्व किनारपट्टीवर हवामान अनुकूल असून समुद्रमार्गे वाहतुकीस सोयीस्कर सुविधा आहेत. येथील जमीन सुपीक असल्याने शेती, उद्योगधंदे आणि मोठ्या प्रमाणावर रोजगाराच्या संधी उपलब्ध आहेत, त्यामुळे लोकसंख्या मोठ्या प्रमाणात केंद्रित आहे.

(इ) भारतामध्ये नागरीकरण वाढत आहे.

→ भारतातील उद्योगधंदे, वाहतूक आणि तंत्रज्ञानाचा विकास होत असल्याने ग्रामीण भागातून मोठ्या प्रमाणावर लोक शहरी भागांत स्थलांतर करत आहेत. औद्योगिकीकरण आणि शैक्षणिक संधी यामुळे शहरांकडे लोकांचा ओढा वाढत असून नागरीकरणाचा दर वेगाने वाढत आहे.

(ई) ईशान्य ब्राझीलमध्ये वस्त्या विरळ आहेत.

→ ईशान्य ब्राझीलमध्ये अवर्षणग्रस्त हवामान असल्यामुळे शेतीचा विकास मर्यादित राहिला आहे. याशिवाय येथील भूप्रदेश उंचसखल आणि कमी सुपीक असल्याने उद्योगधंदे आणि आर्थिक विकास कमी झाला असून लोकसंख्या विरळ आहे.

(उ) उत्तर भारतात अन्य राज्यांपेक्षा दिल्ली आणि चंदीगड येथे नागरीकरण जास्त झाले आहे.

→ दिल्ली आणि चंदीगड या शहरांमध्ये प्रशासकीय सुविधा, शिक्षण, रोजगार आणि उद्योगधंद्यांची मोठी संधी उपलब्ध असल्याने लोकसंख्येचे केंद्रीकरण जास्त आहे. या भागात वाहतुकीची साधने, आधुनिक जीवनशैली आणि नागरी सुविधांचा उत्तम विकास झाल्यामुळे येथे मोठ्या प्रमाणावर नागरीकरण झाले आहे.

प्रश्न ३: थोडक्यात उत्तरे लिहा.

(अ) भारत आणि ब्राझील या देशांचा नागरीकरणाबाबत तुलनात्मक आढावा घ्या.

→ भारताचे नागरीकरण तुलनेने कमी असून २०११ मध्ये फक्त ३१.२% होते, तर ब्राझीलमध्ये ८६% लोक शहरी भागांत राहतात. भारतात नागरीकरणाचे प्रमाण हळूहळू वाढत आहे, तर ब्राझीलमध्ये १९६० ते २००० दरम्यान वेगाने वाढ झाल्यानंतर स्थिरता आली आहे.

(आ) गंगा नदीचे खोरे आणि अमेझॉन नदीचे खोरे यांतील मानवी वस्त्यांबाबत फरक स्पष्ट करा.

→ गंगा खोरे हे सुपीक माती आणि मुबलक पाणी यामुळे मानवी वस्तीसाठी अनुकूल आहे, त्यामुळे येथे लोकसंख्या दाट आहे. अमेझॉन खोऱ्यात विषुववृत्तीय जंगल, जास्त पाऊस आणि वाहतुकीच्या मर्यादा असल्यामुळे मानवी वस्त्या विरळ आहेत.

(इ) मानवी वस्त्यांची वाढ विशिष्ट स्थानीच झालेली का आढळते?

→ मानवी वस्त्यांची वाढ भौगोलिक परिस्थिती, पाणी, शेतीयोग्य जमीन आणि उद्योगधंद्यांच्या उपलब्धतेनुसार होते. जिथे नैसर्गिक व आर्थिक सुविधा जास्त प्रमाणात मिळतात, तिथे लोकसंख्या अधिक वाढते.

उपक्रम

ब्राझीलमधील “पश्चिमेकडे चला” आणि भारतातील “खेड्याकडे चला” धोरणांबाबत माहिती मिळवा आणि तुलना करा.

• ब्राझीलमध्ये लोकसंख्या पूर्व किनारपट्टीवर जास्त प्रमाणात एकवटली असल्याने सरकारने “पश्चिमेकडे चला” हे धोरण स्वीकारले आहे.
• भारतात शहरीकरणामुळे गजबजलेली शहरे आणि झोपडपट्ट्या वाढत असल्याने “खेड्याकडे चला” धोरणाद्वारे ग्रामीण भागांचा विकास करण्याचा प्रयत्न केला जात आहे.
• दोन्ही धोरणांचे उद्दिष्ट म्हणजे लोकसंख्येचे संतुलित वितरण आणि नागरी सुविधांचा योग्य वापर करणे.