Notes Chapter 1 समाजशास्त्र Class 12 Samajshastra Maharashtra Board Marathi Medium

भारतीय समाजाचा परिचय

१.१ प्राचीन आणि मध्ययुगीन भारत

भारतीय संस्कृतीचा इतिहास हजारो वर्षांपूर्वीचा आहे. समाजशास्त्र ही स्वतंत्र शाखा प्राचीन काळात नव्हती; ती इ.स. १८५० च्या सुमारास युरोपात उदयास आली. प्राचीन काळातील समाजजीवन समजून घेण्यासाठी पुरातत्त्वीय पुरावे, साहित्य आणि परंपरांचा अभ्यास केला जातो.

कालखंडांचे वर्गीकरण

1. हडप्पा संस्कृती: इ.स.पू. २६०० ते १५००
2. वैदिक काळ: इ.स.पू. १५०० ते ५००
3. दुसरे नागरीकरण: इ.स.पू. ५०० ते इ.स. २०००
4. अजिंठा काळ: इ.स. २००० ते ६५००
5. मध्ययुगीन भारत: इ.स. ६५० ते १५००

महत्त्वाच्या बाबी

1. धार्मिक श्रद्धा आणि आचार:

• हिंदू धर्म: कर्मसिद्धांतावर आधारित. चार पुरुषार्थ: धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष.
• जैन धर्म: अहिंसा, समता आणि नैतिकतेवर भर. वर्धमान महावीरांनी इ.स.पू. ५०० मध्ये उपदेश दिले.
• बौद्ध धर्म: गौतम बुद्धांनी चार आर्यसत्ये आणि अष्टांगिक मार्ग शिकवले. तिपिटक हा पवित्र ग्रंथ. बौद्ध विहारांमधून शिक्षण आणि समता यांना प्रोत्साहन.
• इतर धर्म: मध्ययुगात इस्लाम (इ.स. ६००), ख्रिश्चन (इ.स. १००), ज्यू आणि पारशी धर्मांचा प्रभाव वाढला.
• पारशी धर्म: अवेस्ता हा पवित्र ग्रंथ. अहुर मज्द आणि आशा (वैश्विक सत्य) यावर विश्वास.
• शीख धर्म: समता आणि मानवतेवर आधारित. श्री गुरु ग्रंथ साहिब हा पवित्र ग्रंथ. लंगर ही समानतेची प्रथा.

2. स्त्रियांचे सामाजिक स्थान:

• पूर्व वैदिक काळ: स्त्रियांना शिक्षणाचा हक्क होता. गार्गी, मैत्रेयी यासारख्या विदुषी होत्या.
• उत्तर वैदिक काळ: जातिव्यवस्था आणि पुरोहितांचे वर्चस्व वाढले. स्त्रियांचा दर्जा खालावला. उपनयन आणि शिक्षणाचा हक्क नाकारला गेला.
• जैन आणि बौद्ध धर्म: स्त्रियांना समान संधी. अनेक भिक्खुणींनी (उदा. धम्मदिन्ना, उप्पलवन्ना) ज्ञानप्राप्ती केली.
• मध्ययुग: बालविवाह, बहुपत्नीत्व यांमुळे स्त्रियांचा विकास थांबला.

3. शिक्षणपद्धती:

• हडप्पा संस्कृती: लेखनाचा वापर होता, परंतु भाषा अद्याप समजलेली नाही.
• वैदिक काळ: गुरुकुल पद्धती. संस्कृतमधून वेदांचे अध्ययन. सर्वांना शिक्षणाचा हक्क.
• बौद्ध विहार: धार्मिक आणि सामाजिक शिक्षण. भिक्खु आणि भिक्खुणींसाठी स्वतंत्र संघ.
• मध्ययुग: इस्लामिक मदरशांमधून कुराण, हदीस, गणित, खगोलशास्त्र शिकवले जाई. संस्कृत आणि उपनिषदांचाही अभ्यास.

4. समाजजीवन:

• वैदिक काळात वर्णव्यवस्था व्यवसायावर आधारित होती, परंतु नंतर ती कठोर झाली. ‘द्विज’ संकल्पना आणि आश्रमव्यवस्था (ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ, संन्यास) निर्माण झाली.
• मध्ययुगात शेती, व्यापार, कारागिरी यांचे महत्त्व वाढले. डकैत आणि मारवाडी जमातींचा उल्लेख आढळतो.

5. नागरीकरण:

• हडप्पा संस्कृती: नियोजित नगरे, गटारी, रस्ते.
• महाजनपद: इ.स.पू. ६०० पासून गंगेच्या खोऱ्यात नागरीकरण. राजेशाही आणि गणराज्ये उदयास आली.

१.२ वसाहतकालीन भारत

इ.स. १६०० पासून युरोपियन देशांनी (पोर्तुगीज, डच, ब्रिटिश) भारतात सत्ता प्रस्थापित केली. ब्रिटिशांनी इ.स. १९०० पर्यंत संपूर्ण भारतावर नियंत्रण मिळवले.

प्रभाव

1. प्रशासन: सुसंगत प्रशासकीय व्यवस्था. जमीनदारांचे विशेष अधिकार रद्द.

2. शिक्षण: इंग्रजी शिक्षणाचा प्रसार. बुद्धिवाद आणि समानतेच्या मूल्यांचा उदय.

3. सामाजिक सुधारणा:

कायदे:

• इ.स. १८२९: सतीबंदी कायदा
• इ.स. १८५०: जातीच्या आधारावर भेदभाव बंद
• इ.स. १८५६: विधवा पुनर्विवाह कायदा
• इ.स. १८७०: स्त्री भ्रूणहत्येवर बंदी
• इ.स. १८७२: स्पेशल मॅरेज कायदा
• इ.स. १९२९: बालविवाहविरोधी कायदा

चळवळी: ब्राह्मो समाज (राजा राममोहन रॉय), आर्य समाज यांनी सामाजिक सुधारणा केल्या.

4. दळणवळण: रेल्वे, रस्ते, टपाल, तार यांची उभारणी. मालवाहतुकीसाठी खाडीचा विकास.

5. संस्कृती: ब्रिटिश जीवनशैलीचे अनुकरण. वेस्टर्नायझेशन (डॉ. एम. एन. श्रीनिवास यांच्या मते).

१.३ स्वातंत्र्योत्तर काळातील भारत

इ.स. १९४७ नंतर भारत स्वतंत्र झाला. भारतीय संविधानाने धर्मनिरपेक्षता, समता आणि न्याय यांना प्राधान्य दिले.

महत्त्वाचे बदल

1. संविधान:

• इ.स. १९४७ मध्ये संविधानाचा मसुदा तयार. प्रेरणा: गव्हर्नमेंट ऑफ इंडिया अ‍ॅक्ट इ.स. १९३५, अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया, युके इत्यादींची संविधाने.
• इ.स. २०१९ मध्ये कलम ३७० रद्द (जम्मू-काश्मीरचा विशेष दर्जा काढला).

2. कायदे:

• इ.स. १९५५: अस्पृश्यता विरोधी कायदा (नंतर पीसीआर अ‍ॅक्ट ).
• इ.स. १९६१: हुंडा प्रतिबंधक कायदा.
• इ.स. १९७१: मेडिकल टर्मिनेशन ऑफ प्रेग्नन्सी अ‍ॅक्ट.

3. अर्थव्यवस्था:

• इ.स. १९५१ ते २०१७: पंचवार्षिक योजना. प्रत्येक योजनेची स्वतंत्र उद्दिष्टे.
• औद्योगिकीकरण आणि आर्थिक विकासाला चालना.

4. शिक्षण:

• इ.स. २०२०: राष्ट्रीय शिक्षण धोरण. सर्व स्तरांवर शिक्षणात परिवर्तन.
• आयआयटी, आयआयएम, मुक्त शिक्षण संस्थांचा विस्तार.

5. राजकीय बदल:

• लोकशाही पद्धती. १८ वर्षांवरील प्रत्येक नागरिकाला मतदानाचा हक्क.
• बहुपक्षीय व्यवस्था आणि विकेंद्रित सत्ता.

सारांश

• भारतीय समाजाचा इतिहास प्राचीन, मध्ययुगीन, वसाहतकालीन आणि स्वातंत्र्योत्तर काळात विभागला आहे.
• धार्मिक प्रणाली, रूढी, स्त्रियांचे स्थान, शिक्षण आणि नागरीकरण यांचा समाजावर मोठा प्रभाव.
• हिंदू, जैन, बौद्ध धर्मांचा प्राचीन काळात प्रभाव होता, तर मध्ययुगात इस्लाम, ख्रिश्चन, ज्यू, पारशी आणि शीख धर्मांचा प्रभाव वाढला.
• वसाहतकालात प्रशासन, शिक्षण आणि सामाजिक सुधारणा. स्वातंत्र्योत्तर काळात संविधान, कायदे आणि आर्थिक विकास यांमुळे समाज बदलला.