Notes Chapter 3 समाजशास्त्र Class 12 Samajshastra Maharashtra Board Marathi Medium

भारतीय समाजातील विविधता आणि एकता

परिचय

भारत हा “विविधतेत एकता” असलेला देश म्हणून ओळखला जातो. भारतीय समाजात वांशिक, धार्मिक, भाषिक, प्रादेशिक, जातीय, वर्गीय आणि लिंगभाव आधारित विविधता आहे. या प्रकरणात आपण या विविधतेचा अभ्यास करणार आहोत आणि त्याचबरोबर राष्ट्रीय एकतेसमोरील आव्हाने आणि एकतेचे महत्त्व यावर चर्चा करणार आहोत.

1. भारतीय समाजातील विविधता

भारतीय समाजात खालील प्रकारच्या विविधता आढळतात:

1.1 वांशिक विविधता

वंश म्हणजे काय?: वंश हा व्यक्तींचा जैविक गट आहे, ज्याची शारीरिक वैशिष्ट्ये समान असतात. उदा., डीएनए, शारीरिक बांधणी.

भारतातील वांशिक गट: डॉ. बी. एस. गुहा यांनी भारतीय लोकसंख्येचे सहा प्रमुख वांशिक गटांमध्ये वर्गीकरण केले आहे:

• मेडीटेरेनियन (द्रविडीयन)
• वेस्टर्न ब्राचीसेफल
• नॉरडॉईक

वैशिष्ट्ये: आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे वंशांचा अभ्यास डीएनए आणि जैविक तपासणीद्वारे केला जातो. भारतात वांशिक मिश्रणामुळे बहुजिनसीपणा दिसतो.

1.2 धार्मिक विविधता

• भारतातील धर्म: भारत हा बहुधर्मीय देश आहे. येथे हिंदू, मुस्लिम, ख्रिश्चन, शीख, बौद्ध, जैन, पारशी आणि इतर धर्मांचा समावेश आहे.
• लोकसंख्येचे वितरण:
  

  धार्मिक गट	लोकसंख्या (कोटी)	टक्केवारी (%)
  हिंदू	१६.६३	७१.८०
  मुस्लिम	१७.२२	१४.२०
  ख्रिश्चन	२.७८	२.३०
  शीख	२.०८	१.७०
  बौद्ध	०.८४	०.७०
  जैन	०.४५	०.४०
  इतर धर्म	०.७९	०.७०
  धर्म न सांगितलेले	०.२९	०.२०

• उत्सव आणि एकता: गणपती, दिवाळी, रमजान, ख्रिसमस यांसारखे सण सर्व धर्मीय एकत्र साजरे करतात, ज्यामुळे धार्मिक एकता दिसते.
• संविधान आणि धर्मनिरपेक्षता: भारतीय संविधान सर्व धर्मांना समान मानते आणि धर्मस्वातंत्र्याचा हक्क देते.

1.3 भाषिक विविधता

• भारतातील भाषा: भारतात २२ अधिकृत भाषांना मान्यता आहे, उदा., हिंदी, मराठी, तमिळ, संस्कृत, कन्नड, इ.
• भाषिक धोरण: मातृभाषेत शिक्षणाला प्राधान्य दिले जाते. भाषिक अल्पसंख्याकांना संरक्षण दिले जाते.
• आकाशवाणी आणि दूरदर्शन: ऑल इंडिया रेडिओ २३ भाषा आणि १४६ बोलींमध्ये प्रसारण करते.
• मातृभाषा दिन: २१ फेब्रुवारी हा आंतरराष्ट्रीय मातृभाषा दिन म्हणून साजरा केला जातो.

1.4 प्रादेशिक विविधता

• प्रदेशांचे वैशिष्ट्य: भारतातील प्रत्येक प्रदेशाचा स्वतःचा इतिहास, संस्कृती आणि परंपरा आहेत. उदा., महाराष्ट्रात कोकण, विदर्भ, मराठवाडा.
• प्रादेशिक एकता: समान सांस्कृतिक वारसा आणि इतिहास यामुळे प्रादेशिक एकता निर्माण होते.

1.5 जाती विविधता

• जातिव्यवस्था: भारतातील जातिव्यवस्था हिंदू धर्मातील वर्णव्यवस्थेवर आधारित आहे – ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र.
• इतर धर्मांमधील जाती: मुस्लिम (शेख, सय्यद, पठाण), ख्रिश्चन यांमध्येही जाती दिसतात.
• संविधान आणि आरक्षण: अनुसूचित जाती, जमाती आणि इतर मागासवर्गीयांसाठी शिक्षण आणि नोकरीत आरक्षण आहे.

1.6 वर्गीय विविधता

• वर्ग म्हणजे काय?: वर्ग हा आर्थिक स्तर, शिक्षण आणि सामाजिक स्थान यावर आधारित आहे.
• वर्गांचा प्रभाव: उच्च, मध्यम आणि निम्न वर्ग यांच्या जीवनशैलीत फरक दिसतो. उदा., शिक्षण, खरेदी, प्रवास.

1.7 लिंगभाव आधारित विविधता

• लिंग आणि लिंगभाव: लिंग (sex) हे जैविक आहे, तर लिंगभाव (gender) हा सामाजिक आहे.
• LGBT समुदाय: लेस्बियन, गे, बायसेक्शुअल, तृतीयपंथी यांचा समावेश होतो.
• संविधान आणि तृतीयपंथी: २०१९ च्या तृतीयपंथी संरक्षण कायद्याने त्यांच्या हक्कांना मान्यता दिली आहे.

2. विविधतेत एकता

भारतातील विविधता ही त्याची ताकद आहे. खालील घटकांमुळे एकता निर्माण होते:

2.1 भौगोलिक एकता

• नैसर्गिक सीमा: हिमालय आणि समुद्र यामुळे भारताला भौगोलिक एकता मिळते.
• मानसून: संपूर्ण भारतात मानसून हा एकसमान ऋतू आहे.

2.2 धार्मिक एकता

• समान मूल्ये: सर्व धर्म परोपकार, प्रामाणिकपणा, भूतदया यांना महत्त्व देतात.
• तीर्थक्षेत्रे: बडीनारायण, द्वारका, अमृतसर, अजमेर दर्गा यांसारखी ठिकाणे सर्व धर्मीयांना आकर्षित करतात.

2.3 सामाजिक एकता

• धर्माची भूमिका: धर्म हा समाजाला जोडणारा दुवा आहे. उदा., सण आणि उत्सव एकत्र साजरे केले जातात.

2.4 राजकीय एकता

• लोकशाही: भारतीय संविधानाने सर्वांना समान हक्क दिले आहेत.
• विकास योजना: अनुसूचित जाती, जमाती, अल्पसंख्याकांसाठी विशेष योजना आहेत.

2.5 भाषिक एकता

• त्रिसूत्री धोरण: मातृभाषा, हिंदी आणि इंग्रजी यांना प्रोत्साहन.
• प्रसारमाध्यमे: दूरदर्शन आणि आकाशवाणी विविध भाषांमध्ये कार्यक्रम प्रसारित करतात.

2.6 सांस्कृतिक एकता

• सण आणि परंपरा: दिवाळी, रक्षाबंधन, ईद, ख्रिसमस यांसारखे सण देशभर साजरे होतात.
• साहित्य आणि कला: रविंद्रनाथ टागोर, भीमसेन जोशी यांसारख्या व्यक्तींनी एकतेचा संदेश दिला.

3. राष्ट्रीय एकतेसमोरील आव्हाने

राष्ट्रीय एकतेला खालील घटकांमुळे आव्हान आहे:

3.1 जातीयवाद

• म्हणजे काय?: जातीप्रती अति निष्ठा ठेवणे.
• परिणाम: सामाजिक दुरावा, राजकीय पक्षपात, अत्याचार.
• उदाहरण: निवडणुकीत जाती आधारित मतदान.

3.2 संप्रदायवाद

• म्हणजे काय?: धर्म आधारित राष्ट्रप्रेम.
• परिणाम: धार्मिक दंगली, अविश्वास, आर्थिक नुकसान.
• उदाहरण: धार्मिक मूलतत्त्ववादामुळे हिंसा.

3.3 प्रादेशिकतावाद

• म्हणजे काय?: प्रदेशाप्रती अति निष्ठा.
• परिणाम: फुटीरतावाद, सामाजिक तणाव.
• उदाहरण: काश्मीर, आसाम येथील प्रादेशिक मागण्या.

3.4 भाषावाद

• म्हणजे काय?: भाषेप्रती अति निष्ठा.
• परिणाम: भाषिक अल्पसंख्याकांवर अत्याचार, संघर्ष.
• उदाहरण: हिंदीला राष्ट्रभाषा म्हणून विरोध.

3.5 आर्थिक विषमता

• म्हणजे काय?: श्रीमंत आणि गरीब यांच्यातील दरी.
• परिणाम: सामाजिक तणाव, विकासात अडथळा.
• उदाहरण: खाजगी क्षेत्रातील असमानता, शिक्षण आणि आरोग्य सेवेतील फरक.

4. एकतेची गरज

• सांस्कृतिक वारसा जपण्यासाठी: विविधतेचे संरक्षण.
• मानवी हक्कांसाठी: समानता आणि न्याय सुनिश्चित करणे.
• शांततापूर्ण सहजीवनासाठी: सामाजिक सलोखा.
• विकासासाठी: समावेशक संवाद आणि सहकार्य.

5. उपाययोजना

• शिक्षण आणि जागरूकता: जाती, धर्म आणि भाषिक भेदभाव दूर करण्यासाठी शिक्षणाला प्रोत्साहन.
• सामाजिक समावेशन: अल्पसंख्याक आणि दुर्बल घटकांना मुख्य प्रवाहात आणणे.
• आर्थिक समानता: समान संधी आणि संसाधनांचे वितरण.
• सांस्कृतिक उपक्रम: खाद्य महोत्सव, सांस्कृतिक दिन यांसारखे उपक्रम एकता वाढवतात.

सारांश

• भारत हा विविधतेचा देश आहे, पण एकता ही त्याची खरी ताकद आहे.
• वांशिक, धार्मिक, भाषिक, प्रादेशिक, जातीय आणि लिंगभाव आधारित विविधता भारताला वैशिष्ट्यपूर्ण बनवते.
• भौगोलिक, धार्मिक, राजकीय आणि सांस्कृतिक घटक एकता वाढवतात.
• जातीयवाद, संप्रदायवाद, प्रादेशिकतावाद, भाषावाद आणि आर्थिक विषमता ही राष्ट्रीय एकतेसमोरील आव्हाने आहेत.
• एकता टिकवण्यासाठी शिक्षण, जागरूकता आणि समावेशक धोरणे आवश्यक आहेत.