अतिशयोक्ती अलंकार
अतिशयोक्ती अलंकार हा काव्य अलंकारांपैकी एक महत्त्वाचा अलंकार आहे. यामध्ये कवि कोणत्याही गोष्टीचा अतीशयोक्तीपूर्ण, म्हणजेच मोठ्या प्रमाणात वाढवून किंवा कमी करून वर्णन करतो, ज्यामुळे ते वर्णन अधिक प्रभावी आणि आकर्षक वाटते.
अतिशयोक्ती अलंकाराची वैशिष्ट्ये
- वाढवून सांगणे – एखाद्या गोष्टीचे स्वरूप, संख्या किंवा परिणाम मोठ्या प्रमाणात वाढवून सांगितले जाते.
- कमी करून सांगणे – एखाद्या गोष्टीला अतिशय नगण्य दाखवले जाते.
- वाचकाच्या भावना तीव्र करण्यासाठी वापर – रसिकांना प्रभावित करण्यासाठी अतिशयोक्तीचा प्रभावी उपयोग केला जातो.
- अवास्तव किंवा अशक्य गोष्टींचा उल्लेख – प्रत्यक्षात शक्य नसलेल्या गोष्टी वर्णनात येतात.
- कवितेचा सौंदर्यवर्धन करणारा घटक – कविता किंवा साहित्य अधिक प्रभावशाली आणि चित्रदर्शी करण्यासाठी या अलंकाराचा उपयोग होतो.
अतिशयोक्ती अलंकाराचे प्रकार आणि उदाहरणे
१) वाढवून सांगण्याचे उदाहरण:
“समुद्राची लाट उंच झाली, जणू ती आकाशाला स्पर्श करू लागली!”
स्पष्टीकरण: प्रत्यक्षात समुद्राच्या लाटा आकाशाला स्पर्श करू शकत नाहीत, परंतु त्यांचे वर्णन प्रभावी करण्यासाठी अतिशयोक्ती वापरली आहे.
२) कमी करून सांगण्याचे उदाहरण:
“त्याच्या पायात एवढी ताकद होती की पर्वतही कापरासारखा हलला!”
स्पष्टीकरण: पर्वत हलू शकत नाही, पण व्यक्तिरेखेच्या सामर्थ्याचे अतिशयोक्तीपूर्ण वर्णन केले आहे.
३) अशक्य गोष्टी सांगण्याचे उदाहरण:
“तो इतका वेगाने धावला की वारा पण मागे पडला!”
स्पष्टीकरण: वारा हा अत्यंत वेगवान असतो. त्यामुळे एखादी व्यक्ती त्याच्या पेक्षा वेगाने धावू शकत नाही, पण अतिशयोक्तीचा प्रभाव स्पष्ट करण्यासाठी असे वर्णन केले आहे.
४) छोट्या गोष्टींना मोठे स्वरूप देण्याचे उदाहरण:
“तिचे डोळे इतके सुंदर होते की चंद्रसुद्धा लाजला!”
स्पष्टीकरण: चंद्र हा निर्जीव असून तो कुणामुळेही लाजत नाही. पण सौंदर्याचे कौतुक करण्यासाठी अतिशयोक्ती वापरली आहे.
५) मोठ्या गोष्टींचे लहान वर्णन करण्याचे उदाहरण:
“संपूर्ण सैन्य जणू मुठीत बंद केल्यासारखे वाटत होते!”
स्पष्टीकरण: सैन्य हे मोठे असते, ते मुठीत मावू शकत नाही. पण अतिशयोक्ती वापरून शक्तीचे वर्णन करण्यात आले आहे.
अतिशयोक्ती अलंकार – तक्त्याच्या स्वरूपात
| अतिशयोक्तीचा प्रकार | उदाहरण | स्पष्टीकरण |
|---|---|---|
| वाढवून सांगणे | “समुद्राची लाट उंच झाली, जणू ती आकाशाला स्पर्श करू लागली!” | प्रत्यक्षात लाटा आकाशाला स्पर्श करू शकत नाहीत, पण त्याचे प्रभावी वर्णन करण्यासाठी अतिशयोक्ती वापरली आहे. |
| कमी करून सांगणे | “त्याच्या पायात एवढी ताकद होती की पर्वतही कापरासारखा हलला!” | पर्वत हलू शकत नाही, पण सामर्थ्याचे अतिशयोक्तीपूर्ण वर्णन केले आहे. |
| अशक्य गोष्टी सांगणे | “तो इतका वेगाने धावला की वारा पण मागे पडला!” | कोणीही वाऱ्यापेक्षा वेगाने धावू शकत नाही, पण वेगाचे वर्णन प्रभावी करण्यासाठी अतिशयोक्तीचा वापर केला आहे. |
| छोट्या गोष्टींना मोठे स्वरूप देणे | “तिचे डोळे इतके सुंदर होते की चंद्रसुद्धा लाजला!” | चंद्र लाजू शकत नाही, पण सौंदर्याचे वर्णन प्रभावी करण्यासाठी अतिशयोक्ती वापरण्यात आली आहे. |
| मोठ्या गोष्टींचे लहान वर्णन करणे | “संपूर्ण सैन्य जणू मुठीत बंद केल्यासारखे वाटत होते!” | सैन्य मोठे असते, पण अतिशयोक्तीमुळे शक्तीचे वर्णन अधिक प्रभावी झाले आहे. |
Leave a Reply