Vyakaran द्वंद्व समास Types – व्याकरण मराठी Grammar Notes

द्वंद्व समास

द्वंद्व समासात दोन प्रधान शब्द असतात, जे समान व स्वतंत्र महत्त्व असलेले असतात. यामध्ये दोन्ही शब्दांचा अर्थ ग्रहण केला जातो आणि ते “आणि” किंवा तत्सम अर्थ दर्शवणाऱ्या शब्दाने जोडलेले असतात.

द्वंद्व समासाचे प्रकार आणि उदाहरणे

१) इतरेतर द्वंद्व समास

यात एक शब्द मुख्यतः महत्त्वाचा आणि दुसरा दुय्यम असतो.

याचा अर्थ “एक आणि दुसरा” किंवा “यापैकी एक” असा असतो.

उदाहरणे:

1. राजा-रंक (राजा किंवा रंक)
2. माता-पिता (माता आणि पिता)
3. सुख-दुःख (सुख किंवा दुःख)
4. संत-जन (संत आणि जन)

२) समाहार द्वंद्व समास

दोन्ही शब्द समान व स्वतंत्र महत्त्व असतात.

हा समास बहुधा “दोन्ही मिळून एक समूह” दर्शवतो.

हा समास द्विवचनात (दोन वस्तू दर्शवण्यासाठी) वापरला जातो.

उदाहरणे:

1. गुरु-शिष्य → गुरु आणि शिष्य मिळून संपूर्ण समूह
2. दुपार-संध्याकाळ → दोन्ही मिळून एक कालखंड
3. जल-स्थल → पाणी आणि जमीन मिळून संपूर्ण क्षेत्र

३) एकदेशी द्वंद्व समास

या प्रकारात दोन शब्दांपैकी एक शब्द लुप्त (लपलेला) असतो.

जोडलेला शब्द एकत्रित रूपात संक्षिप्त होतो.

उदाहरणे:

1. चोर-पोलिस → (चोर आणि पोलिस)
2. नरनारी → (नर आणि नारी)
3. हरणसिंह → (हरिण आणि सिंह)

४) प्रतिषेध द्वंद्व समास

यामध्ये पहिला शब्द नकारात्मक असतो किंवा नकार दर्शवतो.

याचा अर्थ “नाही” किंवा “काहीच नाही” असा होतो.

उदाहरणे:

1. सुख-दुःखहीन (सुख आणि दुःख काहीच नाही)
2. धर्म-अधर्महीन (धर्म आणि अधर्म नाही)
3. जीवन-मरणहीन (जीवन आणि मरण दोन्हीपासून मुक्त)

द्वंद्व समासाचे प्रकार आणि त्यांची उदाहरणे