Vyakaran श्लेष अलंकार Types – व्याकरण मराठी Grammar Notes

श्लेष अलंकार

श्लेष अलंकार हा शब्दालंकाराचा एक प्रकार आहे. या अलंकारात एका शब्दाला दोन किंवा अधिक अर्थ प्राप्त होतात, त्यामुळे वाक्यात द्वयर्थता किंवा बहुअर्थता निर्माण होते. शब्दांचा आशय आणि त्यांच्या संदर्भानुसार वेगवेगळे अर्थ घेतल्यामुळे कविता किंवा वाक्य अधिक सौंदर्यपूर्ण आणि अर्थगर्भ होते.

श्लेष अलंकाराचे प्रकार:

१) अर्थश्लेष:

यामध्ये एकाच शब्दाला दोन वेगवेगळे अर्थ प्राप्त होतात.

उदाहरण:

“राम गमन केला.”
येथे “गमन” या शब्दाला दोन अर्थ आहेत –

जाणे (वनवासासाठी प्रस्थान)
मृत्यू (रामाच्या शरीरत्यागाचा संदर्भ)

२) क्रियाश्लेष:

या प्रकारात एका क्रियापदाचा दोन वेगवेगळ्या संदर्भात अर्थ घेतला जातो.

उदाहरण:

“वायस गेला वचन ठेवुनी, पण दशमुख नाही गेला.”
येथे “गेला” या शब्दाला दोन अर्थ आहेत –

वायस (कावळा) गेला म्हणजे उडून गेला.
दशमुख (रावण) गेला म्हणजे तो मृत्यू पावला.

३) नामश्लेष:

यामध्ये एका नामपदाचा (संज्ञा/सर्वनाम) दोन अर्थांमध्ये वापर केला जातो.

उदाहरण:

“सिंह गेला वनात, सिंहासन गेला रिते.”
येथे “सिंह” या शब्दाला दोन अर्थ आहेत –

जंगलातील सिंह गेला (प्राणी म्हणून)
सिंहासनाचा राजा गेला (राज्य सोडून गेला)

४) विशेषणश्लेष:

यामध्ये विशेषण (विशेष्याचे वर्णन करणारा शब्द) वेगवेगळ्या अर्थांनी वापरला जातो.

उदाहरण:

“नीळांबर हरला रणांगणी, परंतु हरला नाही.”
येथे “नीळांबर” या शब्दाला दोन अर्थ आहेत –

निळे वस्त्र परिधान करणारा योद्धा
श्रीहरि (भगवान विष्णू)

५) समासश्लेष:

यामध्ये समास असलेल्या शब्दांना दोन अर्थ प्राप्त होतात.

उदाहरण:

“गजेंद्रमोक्षण पाहून जलनाथ हर्षित झाले.”
येथे “जलनाथ” या शब्दाला दोन अर्थ आहेत –

समुद्रराज (समुद्राचा राजा)
भगवान विष्णू (जो जलामध्ये राहतो)

६) उपपदश्लेष:

यामध्ये उपपद (विशेष अर्थ सांगणारे शब्द) वेगवेगळ्या अर्थाने घेतले जातात.

उदाहरण:

“शंकरा शिव झाले.”
येथे “शिव” या शब्दाला दोन अर्थ आहेत –

मंगल (शंकर शुभ झाले)
भगवान शिव

श्लेष अलंकाराचे वैशिष्ट्ये:

1. एका शब्दाला दोन किंवा अधिक अर्थ असतात.
2. काव्यात द्वयर्थता किंवा बहुअर्थता निर्माण होते.
3. वाक्य किंवा कविता अधिक सौंदर्यपूर्ण होते.
4. शब्दांचा खेळ करून रसिकांसाठी मनोरंजकता वाढवली जाते.

श्लेष अलंकाराचे प्रकार आणि उदाहरणे