तत्पुरुष समास
तत्पुरुष समास
जेथे पहिले पद दुसऱ्या पदाचे विशेषण किंवा संबंध दर्शवते आणि संधीयोगाने नवे एकच शब्द तयार होतो, त्या प्रकाराला तत्पुरुष समास म्हणतात. यामध्ये पहिले पद द्वितीया, तृतीया, चतुर्थी, पंचमी, षष्ठी किंवा सप्तमी विभक्तीचे असते.
तत्पुरुष समासाचे प्रकार
(१) द्वितीया तत्पुरुष समास
ज्यामध्ये पहिले पद द्वितीया विभक्तीत (कर्म) असते.
उदाहरणे:
- दूध प्या → दुग्धपान
- जंगल जाळा → जंगलदहन
- ग्रंथ वाचा → ग्रंथपठन
(२) तृतीया तत्पुरुष समास
ज्यामध्ये पहिले पद तृतीया विभक्तीत (करण) असते.
उदाहरणे:
- घोड्यावर स्वार → अश्वारोहण
- काठीनं मार → दण्डप्रहार
- तलवारीने लढा → खड्गयुद्ध
(३) चतुर्थी तत्पुरुष समास
ज्यामध्ये पहिले पद चतुर्थी विभक्तीत (समर्पण) असते.
उदाहरणे:
- आईसाठी प्रेम → मातृप्रेम
- विद्यार्थ्यासाठी ज्ञान → विद्यार्थीदत्त ज्ञान
- मित्रासाठी भेट → मित्रदान
(४) पंचमी तत्पुरुष समास
ज्यामध्ये पहिले पद पंचमी विभक्तीत (अपादान) असते.
उदाहरणे:
- आईपासून दूर → मातृवियोग
- घरातून बाहेर → गृहत्याग
- लोकांपासून वेगळा → जनविमुख
(५) षष्ठी तत्पुरुष समास
ज्यामध्ये पहिले पद षष्ठी विभक्तीत (सम्बंध) असते.
उदाहरणे:
- गुरूचे वचन → गुरूवचन
- मुलाचे कर्तव्य → पुत्रकर्तव्य
- मित्राचा विश्वास → मित्रविश्वास
(६) सप्तमी तत्पुरुष समास
ज्यामध्ये पहिले पद सप्तमी विभक्तीत (अधिकरण) असते.
उदाहरणे:
- पर्वतावर वास → पर्वतनिवास
- शहरात निवास → नगरनिवास
- समुद्रात जलचर → सागरचर
तत्पुरुष समासाचे स्वरूप – सारणी
| क्रमांक | प्रकार | विभक्ती | उदाहरणे |
|---|---|---|---|
| १ | द्वितीया तत्पुरुष | द्वितीया (कर्म) | दुग्धपान, ग्रंथपठन, भोजनसेवन |
| २ | तृतीया तत्पुरुष | तृतीया (करण) | अश्वारोहण, दण्डप्रहार, खड्गयुद्ध |
| ३ | चतुर्थी तत्पुरुष | चतुर्थी (समर्पण) | मातृप्रेम, विद्यार्थीदत्त ज्ञान, मित्रदान |
| ४ | पंचमी तत्पुरुष | पंचमी (अपादान) | मातृवियोग, गृहत्याग, जनविमुख |
| ५ | षष्ठी तत्पुरुष | षष्ठी (सम्बंध) | गुरूवचन, पुत्रकर्तव्य, मित्रविश्वास |
| ६ | सप्तमी तत्पुरुष | सप्तमी (अधिकरण) | पर्वतनिवास, नगरनिवास, सागरचर |
Leave a Reply