उपमा अलंकार
संस्कृत आणि मराठी काव्यात “उपमा अलंकार” हा महत्त्वाचा अलंकार मानला जातो. “उपमा” या शब्दाचा अर्थ “सारखेपणा” किंवा “तुलना” असा होतो. जेव्हा काव्यात एका वस्तूची किंवा व्यक्तीची दुसऱ्या वस्तूशी/व्यक्तीशी तुलना केली जाते, तेव्हा तिथे उपमा अलंकार आढळतो.
उपमा अलंकाराची रचना:
- उपमा अलंकारात चार महत्त्वाचे घटक असतात:
- उपमेय (जे वर्णन केले जाते)
- उपमान (ज्याशी तुलना केली जाते)
- साधर्म्य (सारखेपणा, साम्य)
- उपमा संकेत (उपमा सूचित करणारे शब्द – जसे की, समान, सारखा, एवढा, इत्यादी)
उपमा अलंकाराचे प्रकार आणि उदाहरणे:
1) साधारण उपमा
जेव्हा उपमेय आणि उपमान यांच्यात स्पष्ट साम्य दाखवले जाते, तेव्हा साधारण उपमा असते.
उदाहरण:
“राजा सिंहासारखा पराक्रमी असतो.”
येथे राजा (उपमेय) आणि सिंह (उपमान) यामध्ये पराक्रम (साधर्म्य) आहे आणि ‘सारखा’ हा उपमा संकेत आहे.
2) विशेष उपमा
जेव्हा उपमेय आणि उपमान यामध्ये विशिष्ट गुणांवर भर देऊन तुलना केली जाते.
उदाहरण:
“तिचे मुख चंद्राइतके सुंदर आहे.”
येथे मुख (उपमेय) आणि चंद्र (उपमान) यामध्ये सौंदर्याचा विशेष गुण साम्य आहे.
3) उल्लेेखनीया उपमा
जेव्हा उपमा अतिशय प्रभावीपणे आणि ठळकपणे दिली जाते.
उदाहरण:
“तुझ्या बोलण्याचा गोडवा मधापेक्षा अधिक आहे.”
येथे बोलणे (उपमेय) आणि मध (उपमान) यांच्यातील गोडव्याचा संबंध ठळकपणे दर्शवला आहे.
4) व्यतिरेक उपमा
जेव्हा उपमेय आणि उपमान यांच्यात साम्य न दाखवता, उलट त्यांच्यातील फरक दर्शवला जातो.
उदाहरण:
“सिंहापेक्षा राजा अधिक पराक्रमी आहे.”
येथे राजा आणि सिंह यांच्यात फरक दर्शवला गेला आहे.
5) अप्रस्तुत उपमा
जेव्हा प्रत्यक्ष उपमान न देता अप्रत्यक्षरित्या तुलना केली जाते.
उदाहरण:
“त्याचे मन कमळासारखे निर्मळ आहे.”
येथे मन आणि कमळ यांच्यातील साम्य अप्रत्यक्षपणे सूचित केले आहे.
6) लंब उपमा
जेव्हा तुलना मोठ्या प्रमाणात विस्तारली जाते आणि त्यात अनेक उपमेय व उपमान असतात.
उदाहरण:
“तुझी हसरी मुद्रा सूर्याच्या तजेलदार किरणांसारखी, चंद्राच्या शीतल प्रकाशासारखी आणि फुलांच्या सुगंधासारखी मोहक आहे.”
येथे अनेक उपमान एकत्रित करून तुलना विस्तारली आहे.
महत्त्व:
- उपमा अलंकारामुळे काव्य अधिक प्रभावी, आकर्षक आणि रसपूर्ण बनते
- कवीच्या कल्पनाशक्तीला आणि शैलीला उंची मिळते.
- वाचकाच्या मनात चित्रमयता आणि स्पष्टता निर्माण होते.
उपमा अलंकाराचे प्रकार व उदाहरणे
| उपमा अलंकाराचा प्रकार | स्पष्टीकरण | उदाहरण | स्पष्टीकरण |
|---|---|---|---|
| साधारण उपमा | जेव्हा उपमेय आणि उपमान यांच्यात स्पष्ट साम्य दाखवले जाते. | राजा सिंहासारखा पराक्रमी असतो. | येथे राजा (उपमेय) आणि सिंह (उपमान) यांच्यात पराक्रम (साधर्म्य) आहे आणि ‘सारखा’ (उपमा संकेत) आहे. |
| विशेष उपमा | विशिष्ट गुणांवर भर देऊन तुलना केली जाते. | तिचे मुख चंद्राइतके सुंदर आहे. | मुख (उपमेय) आणि चंद्र (उपमान) यामध्ये सौंदर्याचा विशेष गुण दाखवला आहे. |
| उल्लेखनीय उपमा | उपमा प्रभावीपणे आणि ठळकपणे दिली जाते. | तुझ्या बोलण्याचा गोडवा मधापेक्षा अधिक आहे. | बोलणे (उपमेय) आणि मध (उपमान) यांच्यातील गोडवा स्पष्टपणे दाखवला आहे. |
| व्यतिरेक उपमा | उपमेय आणि उपमान यांच्यात फरक दाखवला जातो. | सिंहापेक्षा राजा अधिक पराक्रमी आहे. | येथे राजा आणि सिंह यांच्यातील फरक दर्शवला आहे. |
| अप्रस्तुत उपमा | अप्रत्यक्ष तुलना केली जाते. | त्याचे मन कमळासारखे निर्मळ आहे. | येथे मन (उपमेय) आणि कमळ (उपमान) यांच्यातील निर्मळता अप्रत्यक्षरित्या दर्शवली आहे. |
| लंब उपमा | तुलना मोठ्या प्रमाणात विस्तारली जाते. | तुझी हसरी मुद्रा सूर्याच्या तजेलदार किरणांसारखी, चंद्राच्या शीतल प्रकाशासारखी आणि फुलांच्या सुगंधासारखी मोहक आहे. | येथे अनेक उपमानांचा वापर करून तुलना विस्तारित केली आहे. |
Leave a Reply