उत्प्रेक्षा अलंकार
उत्प्रेक्षा अलंकार हा काव्यालंकारांपैकी एक महत्त्वाचा अलंकार आहे. उत्प्रेक्षा या शब्दाचा अर्थ “कल्पना करणे” किंवा “गृहीत धरणे” असा होतो. जेव्हा कवी एखाद्या गोष्टीची दुसऱ्या गोष्टीशी अशा प्रकारे तुलना करतो की ती गोष्ट जणू काही दुसरीच गोष्ट आहे, पण प्रत्यक्ष तसा उल्लेख करत नाही, तेव्हा उत्प्रेक्षा अलंकार होतो. यात “जणु”, “म्हणून”, “मनात वाटते”, “असे वाटते की” अशा शब्दांचा उपयोग केला जातो.
उत्प्रेक्षा अलंकाराची वैशिष्ट्ये:
- कल्पनाशक्तीला अधिक वाव असतो.
- दोन गोष्टींची तुलना केली जाते, पण ती उपमेय-उपमानाच्या स्वरूपात नसते.
- “जणु”, “म्हणून”, “असे वाटते की” अशा शब्दांचा समावेश असतो.
- प्रत्यक्ष तुलना न करता, कल्पनेच्या जोरावर दुसऱ्या गोष्टीसारखे भासवले जाते.
उत्प्रेक्षा अलंकाराचे प्रकार व उदाहरणे
१) सामान्य उत्प्रेक्षा
या प्रकारात कोणत्याही गोष्टीची दुसऱ्या गोष्टीशी तुलना कल्पनेच्या आधारे केली जाते.
उदाहरण:
“सागर जणू काही सिंह गर्जना करत आहे.”
(इथे समुद्राच्या गाजेची तुलना सिंहाच्या गर्जनेसारखी वाटते, परंतु ती प्रत्यक्ष सिंह गर्जना नाही.)
२) चेतन उत्प्रेक्षा
जेव्हा निर्जीव गोष्टींना सजीव असल्यासारखे भासवले जाते, तेव्हा हा उत्प्रेक्षेचा प्रकार असतो.
उदाहरण:
“पानगळ पाहून जणू झाड रडत आहे.”
(इथे झाडाला मानवी भावनांसारखे रडत आहे असे दाखवले आहे, पण झाड खरेतर रडत नाही.)
३) अचेतन उत्प्रेक्षा
जेव्हा सजीव गोष्टींना निर्जीव वस्तूसारखे भासवले जाते.
उदाहरण:
“तो पर्वत जणू शांत ध्यानस्थ साधू आहे.”
(इथे पर्वताला जणू काही साधूसारखे ध्यान लावले आहे असे दाखवले आहे.)
४) क्रियात्मक उत्प्रेक्षा
एखादी कृती किंवा हालचाल दुसऱ्या कृतीसारखी वाटते, असे भासवले जाते.
उदाहरण:
“नदी जणू वाऱ्याशी कुस्ती खेळत आहे.”
(नदी आणि वाऱ्यात कुस्ती होत नाही, पण तिच्या लाटांच्या हालचालींवरून तसे वाटते.)
५) गुण उत्प्रेक्षा
एखाद्या वस्तूच्या गुणधर्माची तुलना दुसऱ्या वस्तूशी केली जाते.
उदाहरण:
“चंद्र जणू दुधाचा थेंब आहे.”
(चंद्र आणि दूध हे वेगळे आहेत, पण त्याच्या शुभ्रपणामुळे तो दुधासारखा भासतो.)
६) व्यापार उत्प्रेक्षा
एखाद्या हालचालीला किंवा व्यापाराला दुसऱ्या व्यापाराशी तुलना करून कल्पनात्मक स्वरूप दिले जाते.
उदाहरण:
“ढग जणू रणांगणातली फौज आहे.”
(ढग आणि सैन्य यांचा संबंध नाही, पण त्यांचा गडगडाट आणि गडद स्वरूप यामुळे त्यांना युद्धसैन्यासारखे भासवले आहे.)
उत्प्रेक्षा अलंकार – सारांश तक्त्याच्या स्वरूपात
| प्रकार | स्पष्टीकरण | उदाहरण |
|---|---|---|
| सामान्य उत्प्रेक्षा | कोणत्याही गोष्टीची दुसऱ्या गोष्टीशी कल्पनेच्या आधारे तुलना केली जाते. | “सागर जणू काही सिंह गर्जना करत आहे.” |
| चेतन उत्प्रेक्षा | निर्जीव गोष्टींना सजीव असल्यासारखे भासवले जाते. | “पानगळ पाहून जणू झाड रडत आहे.” |
| अचेतन उत्प्रेक्षा | सजीव गोष्टींना निर्जीव वस्तूसारखे भासवले जाते. | “तो पर्वत जणू शांत ध्यानस्थ साधू आहे.” |
| क्रियात्मक उत्प्रेक्षा | एखादी कृती दुसऱ्या कृतीसारखी वाटते असे भासवले जाते. | “नदी जणू वाऱ्याशी कुस्ती खेळत आहे.” |
| गुण उत्प्रेक्षा | वस्तूच्या गुणधर्माची दुसऱ्या गोष्टीशी तुलना केली जाते. | “चंद्र जणू दुधाचा थेंब आहे.” |
| व्यापार उत्प्रेक्षा | हालचालीला किंवा व्यापाराला दुसऱ्या व्यापाराशी तुलना करून कल्पनात्मक स्वरूप दिले जाते. | “ढग जणू रणांगणातली फौज आहे.” |
Leave a Reply