Vyakaran यमक अलंकार Types – व्याकरण मराठी Grammar Notes

यमक अलंकार

जेव्हा एका ओळीत किंवा श्लोकात एकाच शब्दाचा पुनरुच्चार होतो, पण त्याचा अर्थ वेगळा असतो, तेव्हा त्या काव्यात यमक अलंकार आढळतो. या अलंकारात शब्दसाम्य असले तरी अर्थभेद असतो.

यमक अलंकाराचे प्रकार:

यमक अलंकाराचे विविध प्रकार असतात. त्यापैकी काही महत्त्वाचे प्रकार पुढीलप्रमाणे –

१) स्वच्छंद यमक (स्वतंत्र यमक):

ज्या ठिकाणी समान ध्वनी असलेल्या दोन किंवा अधिक शब्दांचे पुनरावर्तन होते, पण त्यांचा अर्थ वेगळा असतो.

उदाहरण:

“कोकीळ गातो कोकीळ रानी,
अन् जन मनात उठती गाणी!”

येथे कोकीळ हा शब्द दोनदा आला आहे, पण पहिला अर्थ पक्ष्याशी संबंधित आहे आणि दुसरा अर्थ त्याच्या गोड स्वराशी संबंधित आहे.

२) लुप्त यमक (लुप्त पुनरुक्ती यमक):

यात शब्द पूर्णपणे पुनरावृत्त होत नाही, परंतु त्याचे काही भाग जुळतात.

उदाहरण:

“गजभर उंच तिने मांडली गजरा,
केसांत नाचतो मंद वारा!”

येथे गज हा शब्द वेगळ्या अर्थाने वापरण्यात आला आहे – पहिला गज म्हणजे एक मापनप्रमाण, तर दुसरा गजरा म्हणजे फुलांचा गुच्छ.

३) संपूर्ण यमक:

यात संपूर्ण शब्द जसा आहे तसाच पुनरावृत्त होतो आणि दोन्ही शब्दांचे अर्थ वेगळे असतात.

उदाहरण:

“माळी आणतो माळ सुंदर,
देव पांघरतो फुलांची माळ!”

येथे माळ शब्द पहिल्या ओळीत माळ घालणारा माळी या अर्थाने आहे आणि दुसऱ्या ओळीत फुलांची माळ या अर्थाने आहे.

४) अर्ध यमक:

यात एकाच शब्दाचा काही भाग जुळतो, पण संपूर्ण शब्द जुळत नाही.

उदाहरण:

“जाई फुलते जाईच्या वेली,
त्याचा सुगंध हवा घेते!”

येथे जाई शब्द पहिल्यांदा फुलाच्या नावासाठी वापरण्यात आला आहे आणि दुसऱ्या वेळी जाणे (going) या अर्थाने वापरला आहे.

५) छेद यमक:

यात एकाच शब्दाचे वेगवेगळे तुकडे केले जातात आणि वेगवेगळ्या अर्थाने वापरले जातात.

उदाहरण:

“घड्याळाचे घड्याळ घडते,
काळ वेळ विचारते!”

येथे घड्याळ पहिल्या ठिकाणी साधे घड्याळ आहे आणि दुसऱ्या ठिकाणी घडणे (happen) या अर्थाने आहे.

यमक अलंकाराचे महत्त्व:

1. काव्यात गोडवा आणि लय वाढते.
2. शब्दांची गंमत आणि आकर्षण निर्माण होते.
3. वाचकाचे लक्ष वेधून घेणारा प्रभाव निर्माण होतो.
4. एकाच कवितेत वेगवेगळे अर्थ अभिव्यक्त करता येतात.

यमक अलंकार – तक्त्यात सविस्तर माहिती