CBSE Class 10 Solutions, MCQ, Notes, Sample Papers & Syllabus

शिशुलालनम् (शिशुओं का लालन-पोषण ) प्रश्नः / उत्तरः (1) प्रश्नः – कुशलवौ कम् उपसृत्य प्रणमति? उत्तरम्: कुशलवौ रामम् उपसृत्य प्रणमति। हिन्दी : कुश और लव किसे पास जाकर प्रणाम करते हैं? कुश और लव राम को पास जाकर प्रणाम करते हैं। (2) प्रश्नः – रामः कुशलवयोः कण्ठाश्लेषस्य स्पर्शं कीदृशं मन्यति? उत्तरम्: रामः कुशलवयोः कण्ठाश्लेषस्य स्पर्शं हृदयग्राहिनं […]

बुद्धिर्बलवती सदा  (बुद्धि हमेशा बलवान होती है) प्रश्नः / उत्तरः (1) प्रश्नः – बुद्धिमती कुत्र पितुर्गृहं प्रति चलिता? उत्तरम्: बुद्धिमती गहनकानने पितुर्गृहं प्रति चलिता। हिन्दी : बुद्धिमती अपने पिता के घर की ओर कहाँ चल दी? बुद्धिमती घने जंगल के मार्ग से अपने पिता के घर की ओर चल दी। (2) प्रश्नः – मार्गे बुद्धिमती […]

शुचिपर्यावरणम् (स्वच्छ और सुरक्षित पर्यावरण) प्रश्नः / उत्तरः (1) प्रश्नः – अत्र जीवनं कीदृशं जातम् ? उत्तरम् – अत्र महानगरमध्ये जीवनं दुर्वहम् जातम् अस्ति। हिन्दी: यहाँ जीवन कैसा हो गया है? → यहाँ महानगर में जीवन कठिन हो गया है। (2) प्रश्नः – कविः कस्मै शरणं गन्तुम् इच्छति? उत्तरम् – कविः प्रकृतेः शरणं गन्तुम् इच्छति […]

अनयोक्त्यः (अन्य (अलग) युक्तियों वाला) संस्कृत सारांशः दशमः पाठः “अन्योक्तयः” अन्योक्तिकाव्यस्य स्वरूपं विशदं निरूपति। अन्योक्तिः नाम काव्यस्य सः रूपः यत्र अप्रत्यक्षरूपेण सङ्केतमाध्यमेन कस्यचिद् दोषस्य निन्दा, गुणस्य प्रशंसा वा कथ्यते। एतादृशः काव्यरूपः बुद्धौ शीघ्रं चिरं च स्मरणीयः भवति, यतः सङ्केतेन व्यक्तं भावं मनः सुगमं गृह्णाति। प्रस्तुते पाठे सप्त अन्योक्तयः सङ्गृहीताः, यासु राजहंसः, कोकिलः, मेघः, मालाकारः, तडागः, […]

भूकंपविभीषिका (भूकंप का आतंक) संस्कृत सारांशः नवमः पाठः “भूकम्पविभीषिका” प्रकृतिजन्यापदां मध्ये भूकम्पस्य भयावहं स्वरूपं विशदं निरूपति। प्रकृतौ जायमाना आपदः यथा झझावातः, जलोपप्लवः, अतिवृष्टिः, अनावृष्टिः, शिलास्खलनम्, भूविदारणम्, ज्वालामुखस्फोटः इत्यादयः मानवजीवनं संनादति, सुखमयं जीवनं दुःखमयं च सम्पादति। प्रस्तुते पाठे भूकम्पस्य विभीषिकायाः विषये गहनं चिन्तनं कृतम्, यत् आपत्काले विपन्नतां परित्यज्य साहसेन यत्नेन च संरक्षणं सम्भवति। विशेषतः एकोत्तरद्विसहस्रतमे ख्रीष्टाब्दे […]

सूक्तयः (सुंदर वचन) संस्कृत सारांशः अष्टमः पाठः “सूक्तयः” तमिलभाषायाः प्रसिद्धग्रन्थात् “तिरुक्कुरल्” उद्धृतः अस्ति, यः तमिलभाषायाः वेदः इति संनादति। प्रथमशताब्द्यां तिरुवल्लुवरेण रचितः अयं ग्रन्थः धर्म-अर्थ-काम-विषयकं जीवनदर्शनं त्रिषु भागेषु विभजति। “तिरु” शब्दः श्रीवाचकः, अतः “तिरुक्कुरल्” इति शब्दः श्रीयुक्तवाणीं सूचति। अस्मिन् ग्रन्थे मानवजीवानां कृते उपदेशात्मकं सत्यं सरलैः सरसैः च पद्यैः संनादति। श्लोकाः जीवनमूल्यानां गहनं दर्शनं प्रस्तौति—पिता पुत्राय बाल्ये […]

विचित्रः साक्षी (विचित्र गवाह” या “अजीब गवाह) संस्कृत सारांशः सप्तमः पाठः “विचित्रः साक्षी” ओम्प्रकाशठक्करविरचितायाः कथायाः सम्पादितं अंशं प्रस्तौति, यः बङ्गसाहित्यकारस्य बंकिमचन्द्रचटर्जीस्य न्यायाधीशरूपेण प्रदत्तनिर्णयेन संनादति। कथायां निर्धनः जनः भूरि परिश्रम्य किञ्चिद् वित्तं समुपार्जति, येन स्वपुत्रं महाविद्यालये प्रवेशति। पुत्रस्य रुग्णतां श्रुत्वा सः व्याकुलः सन् तं द्रष्टुं प्रस्थितः, परं अर्थाभावात् बसयानं विहाय पदातिरेव गच्छति। सायं गन्तव्याद् दूरे सति, […]

सौहार्दं प्रकृतेः शोभा (सद्भाव प्रकृति का सौंदर्य है) संस्कृत सारांशः षष्ठः पाठः “सौहार्द प्रकृतेः शोभा” समाजे परस्परं स्नेहसौहार्दपूर्णं व्यवहारं प्रबोधति, यत् स्वार्थपरायणतायाः दोषं प्रकटति, सर्वं प्राणिनः अन्योन्याश्रिताः इति च बोधति। कथायां वनस्य समीपे नद्यां सिंहः विश्रामति, तदा वानराः तस्य पुच्छं कर्णं च आकृष्य तुदन्ति। क्रुद्धः सिंहः धावति, गर्जति, परं वृक्षारूढान् वानरान् न प्रापति। पक्षिणः तस्य […]

सुभाषितानि (मधुर वाणी) संस्कृत सारांशः पञ्चमः पाठः विविधसंस्कृतग्रन्थेभ्यः सङ्कलितानां दशसुभाषितानां संनादः अस्ति, यः अर्थगाम्भीर्ययुक्तया पद्यमय्या रचनया संस्कृतसाहित्ये सार्वभौमिकं सत्यं प्रेरणात्मकं च प्रकाशति। अस्मिन् पाठे परिश्रमस्य महत्त्वं, क्रोधस्य दुष्प्रभावः, सामाजिकसङ्गतेः मूल्यं, विश्वस्य सर्वंस्य उपयोगिता, बुद्धेः वैशिष्ट्यं च विविधविषयाः संनादिताः। प्रथमं, आलस्यं मनुष्यस्य शरीरस्थं महान् रिपुः इति कथति, यत् सर्वं कार्यं नाशति, उद्यमस्तु बन्धुवत् कार्यसिद्धिं ददाति, येन […]

जननी तुल्यवत्सला (माँ सभी संतानों के प्रति समान स्नेह रखती है) संस्कृत सारांशः प्रस्तुतः पाठः महर्षिवेदव्यासविरचितस्य “महाभारतस्य” वनपर्वतः सङ्गृहीतः, यः सर्वं प्राणिनां प्रति समदृष्टिभावनां प्रबोधति, विशेषतः दुर्बलप्राणिषु मातृवात्सल्यस्य प्राधान्यं प्रकटति। कथायाम् एकः कृषकः बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन् आसीत्। तयोः एकः वृषभः शरीरेण दुर्बलः जवेन गन्तुं च अशक्तः आसीत्। अतः कृषकः क्रुद्धः सन् तं तोदनेन नुदति, येन […]

शिशुलालनम् (शिशुओं का लालन-पोषण ) संस्कृत सारांशः तृतीयः पाठः दिङ्नागविरचितस्य “कुन्दमाला” नाटकस्य पञ्चमाङ्कात् सङ्कलितोऽस्ति, यत्र रामस्य शिशुवात्सल्यस्य मनोहरं वर्णनं समुपलभ्यते। अस्मिन् पाठे रामः सिंहासनस्थः स्वपुत्रौ लवकुशौ तापसवेशधारी विदूषकेन संनाद्यमानौ दृष्ट्वा तयोः रूपलावण्येन संनादति। तौ रामं प्रणमति, कुशलं च पृच्छतः—“अपि कुशलं महाराजस्य?” रामः तयोः दर्शनात् कुशलमिव संनादति, परं कण्ठाश्लेषस्य हृदयग्राही स्पर्शः तं मुग्धं करोति। सः तौ सिंहासने […]

बुद्धिर्बलवती सदा  (बुद्धि हमेशा बलवान होती है) संस्कृत सारांशः अस्मिन् पाठे बुद्धिमतीनाम्नी महिलायाः बुद्धिकौशलं नीतिनिपुणयोः शुकसारिकयोः संवादमाध्यमेन प्रदर्शितं वर्तते, यत् सद्वृत्तेः विकासाय प्रेरति। कथायां बुद्धिमती स्वलघुपुत्रद्वयेन संनादति पितुर्गृहं प्रति गच्छति। मार्गे गहनकानने सा एकं व्याघ्रं दृष्ट्वा न संनादति, अपितु धैर्येण बुद्ध्या च तं संनादति। सा पुत्रौ चपेटया प्रहृत्य उच्चैः कथति—“कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः? अयमेकस्तावद् विभज्य […]

शुचिपर्यावरणम् (स्वच्छ और सुरक्षित पर्यावरण) संस्कृत सारांशः प्रथमः पाठः “शुचिपर्यावरणम्” आधुनिकसंस्कृतकवेः हरिदत्तशर्मणः “लसल्लतिका” इति रचनासङ्ग्रहात् सङ्कलितः अस्ति। अयं पाठः महानगरेषु यन्त्रचक्रेण प्रवर्धितप्रदूषणस्य गम्भीरं विषयं समुद्घाटति। कविः चिन्तितमनाः कथयति यत् महानगरीयजीवने कालायसचक्रं सततं संनादति, येन शरीरं मनः च शोषति। यानानां धूमेन वायुमण्डलं मलिनं भवति, जलं च कुत्सितवस्तुमिश्रितं समलं च भवति। एतद् दुर्वहं जीवनं प्रकृतेः शरणमेव एकमात्रं […]

अध्याय 1 – शुचिपर्यावरणम् अध्याय 2 – बुद्धिर्बलवती सदा अध्याय 3 – शिशुलालनम् अध्याय 4 – जननी तुल्यवत्सला अध्याय 5 – सुभाषितानि अध्याय 6 – सौहार्दं प्रकृतेः शोभा अध्याय 7 – विचित्रः साक्षी अध्याय 8 – सूक्तयः अध्याय 9 – भूकंपविभीषिका अध्याय 10 – अनयोक्त्यः