CBSE Class 10 Solutions, MCQ, Notes, Sample Papers & Syllabus

अनयोक्त्यः (अन्य (अलग) युक्तियों वाला) पाठस्य परिचयः विषय: अन्योक्तिः – अप्रत्यक्षरूपेण व्याजेन वा दोषनिन्दा अथवा गुणप्रशंसा। विशेषता: सङ्केतमाध्यमेन प्रशंसादयः बुद्धौ चिरं स्थायति। प्रस्तुति: सप्त अन्योक्तयः – राजहंस, कोकिल, मेघ, मालाकार, तडाग, सरोवर, चातकादीनां माध्यमेन सत्कर्मप्रेरणा। उद्देश्य: प्रतीकात्मककथनैः नैतिकं सन्देशं दातुं। हिंदी में : पाठ का परिचय विषय: अन्योक्ति – परोक्ष रूप से दोष की निन्दा […]

भूकंपविभीषिका (भूकंप का आतंक) पाठस्य परिचयः विषय: प्रकृतिजन्या आपदः, विशेषतः भूकम्पस्य विभीषिका। उद्देश्य: भूकम्पस्य भयावहता, कारणं, प्रभावः, उपायाश्च। सन्देश: आपत्काले साहसेन यत्नेन च विभीषिकातः संरक्षणं सम्भवति। प्रमुख आपद: झझावातः, भूकम्पनम्, जलोपप्लवः, अतिवृष्टिः, अनावृष्टिः, शिलास्खलनम्, भूविदारणम्, ज्वालामुखस्फोटः। हिंदी में : पाठ का परिचय विषय: प्रकृति से उत्पन्न आपदाएँ, विशेष रूप से भूकम्प की भयावहता। उद्देश्य: भूकम्प […]

सूक्तयः (सुंदर वचन) पाठस्य परिचयः उत्स: तमिलभाषायाः “तिरुक्कुरल्” ग्रन्थात् गृहीतः। ग्रन्थस्य परिचय: तिरुक्कुरल्: तमिलभाषायाः वेदः इति प्रसिद्धः। प्रणेता: तिरुवल्लुवरः। काल: प्रथमशताब्दी। विषय: धर्म, अर्थ, काम-प्रतिपादकः, त्रिभागेषु विभक्तः। तिरुशब्द: श्रीवाचकः, अतः तिरुक्कुरल् = श्रिया युक्ता वाणी। विशेषता: जीवनोपयोगि सत्यम् सरलं, बोधगम्यं, पद्यरूपेण। मुख्यं सन्देश: मानवजीवनस्य मार्गदर्शनं बुद्धिमद्भिः सूक्तिभिः। हिंदी में : पाठ का परिचय उत्स: तमिल […]

विचित्रः साक्षी (विचित्र गवाह” या “अजीब गवाह) पाठ का परिचय लेखक: ओम्प्रकाशठक्करः (कथायाः सम्पादित अंशः)। आधार: बङ्गसाहित्यकार बंकिमचन्द्रचटर्जी द्वारा प्रदत्त न्यायाधीशस्य निर्णयः। विषय: न्यायाधीशेन सत्यासत्यं निश्चेतुं युक्तिप्रयोगः, यत्र प्रमाणं विनापि न्यायः सम्पादितः। मुख्यं सन्देश: बुद्धिमता युक्त्या दुष्करं कार्यं लीलया सम्पादति। हिंदी में : लेखक: ओमप्रकाश ठक्कर (कहानी का सम्पादित अंश)। आधार: बंग साहित्यकार बंकिमचंद्र चटर्जी […]

सौहार्दं प्रकृतेः शोभा (सद्भाव प्रकृति का सौंदर्य है) मुख्य विषयवस्तु अयं पाठः परस्परं स्नेहसौहार्दपूर्णं व्यवहारं शिक्षति। समाजे स्वार्थेन आत्माभिमानेन च जनाः परस्परं तिरस्कुर्वन्ति, परेषां कल्याणं न चिन्तयन्ति। पाठस्य उद्देश्यम्: प्रकृतेः पशुपक्षिमाध्यमेन दर्शयति यत् सर्वं परस्परं निर्भरति, सौहार्दपूर्णं व्यवहारं च कल्याणकरं भवति। निष्कर्ष: कालानुगुणं सर्वस्य महत्त्वं भवति, अतः परस्परं स्नेहेन मैत्रीपूर्णेन व्यवहारेन भाव्यम्। हिंदी में : […]

सुभाषितानि (मधुर वाणी) प्रस्तावना स्रोतम्: एषः पाठः विविधसंस्कृतग्रन्थेभ्यः संनादितदशसुभाषितानां संग्रहः अस्ति। विषय: सुभाषितं संस्कृतसाहित्ये अर्थगाम्भीर्ययुक्तं प्रेरणादायि सार्वभौमिकसत्यं प्रकाशति। अयं पाठः परिश्रमस्य महत्त्वं, क्रोधस्य दुष्प्रभावं, सामाजिकसमतां, बुद्धेः वैशिष्ट्यं, सर्वं च उपादेयतां दर्शति। हिंदी में : स्रोत: यह पाठ विविध संस्कृत ग्रंथों से संकलित दस सुभाषितों का संग्रह है। विषय: सुभाषित संस्कृत साहित्य में अर्थगाम्भीर्ययुक्त, प्रेरणादायी, सार्वभौमिक […]

जननी तुल्यवत्सला (माँ सभी संतानों के प्रति समान स्नेह रखती है) प्रस्तावना प्रसङ्ग: कश्चित् कृषकः बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रं कर्षति। एकः वृषभः दुर्बलः हलं वहितुं न शक्नोति, क्षेत्रे पतति। सुरभिः स्वपुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा रोदति। इन्द्रः तस्याः रोदनस्य कारणं पृच्छति। मुख्यं भावम्: मातुः वात्सल्यम् दुर्बलपुत्रे विशेषतः प्रकटति। कथा सर्वप्राणिषु समदृष्टिम् प्रबोधति। श्लोकानां महत्त्वम्: मातृवात्सल्यम्, दुर्बलस्य प्रति विशेषकृपां च […]

शिशुलालनम् (शिशु का पालन-पोषण) 1. प्रस्तावना: प्रसङ्ग: रामः सिंहासने समासीनः अस्ति। विदूषकेन संनादति तापसवेषधरौ कुशलवौ प्रविशतः। मुख्यं भावम्: रामः स्वपुत्रौ लवकुशौ न संनादति, किन्तु तयोः रूपलावण्येन समुदाचारेन च संनादति। पाठे शिशुवात्सल्यम्, विनम्रता, सीतानिर्वासनेन रामस्य आत्मधिक्कारः च संनादति। श्लोकानां महत्त्वम्: शिशुलालनीयतायाः रामायणगानस्य च महत्त्वं प्रदर्शति। हिंदी में : प्रसंग: राम सिंहासन पर विराजमान हैं। विदूषक के […]

बुद्धिर्बलवती सदा  (बुद्धि हमेशा बलवान होती है) पाठस्य प्रमुखं बिन्दवः उत्स: “शुकसप्ततिः” इति कथाग्रन्थात् सम्पादितः। कथावस्तु: बुद्धिमती नाम्नी महिला स्वलघुपुत्राभ्यां सह पितृगृहं गच्छन्ती जंगलमार्गे व्याघ्रं दृष्ट्वा बुद्धिकौशलेन तं भयभीतं कृत्वा स्वं पुत्रौ च रक्षति। पुनः शृगालेन प्रोत्साहितं व्याघ्रं प्रत्युत्पन्नमत्या पराजितति। नैतिकं सन्देश: बुद्धिः सर्वदा सर्वकार्येषु बलवती। बुद्ध्या महतो भयात् मुक्तिः सम्भवति। हिंदी में : उत्स: […]

शुचिपर्यावरणम् (स्वच्छ और सुरक्षित पर्यावरण) अयं प्रथमः पाठः संस्कृतस्य आधुनिककाव्ये आधारितः अस्ति, यः हरिदत्तशर्मणा विरचितस्य “लसल्लतिका” नामकसंग्रहात् गृहीतः अस्ति। अस्य कवितायाः शीर्षकं “शुचिपर्यावरणम्” इति अस्ति, यः पर्यावरणदूषणं प्रकृतेः च शरणं प्रति गमनकामनां केन्द्रीकृत्य विरचितः अस्ति। कविः महानगराणां यन्त्रप्रधानजीवनेन प्रदूषणेन च व्यस्तजीवनेन च क्लान्तः सन्, ग्राम्यजीवनं प्राकृतिकं च जीवनं प्रति आकर्ष्यते। हिंदी में: यह अध्याय (प्रथम […]

अनयोक्त्यः (अन्य (अलग) युक्तियों वाला) प्रस्तुतः पाठः अन्योक्तिविषये वर्तते। अन्योक्तिः नाम अप्रत्यक्षरूपेण व्याजेन वा कस्यापि दोषस्य निन्दायाः कथनम्, गुणस्य प्रशंसा वा। सङ्केतमाध्यमेन व्यज्यमानाः प्रशंसादयः झटिति चिरञ्च बुद्धौ अवतिष्ठन्ते। अत्रापि सप्तानाम् अन्योक्तीनां सङ्ग्रहो वर्तते। याभिः राजहंस-कोकिल-मेघ-मालाकार-तडाग-सरोवर-चातकादीनां माध्यमेन सत्कर्म प्रति गमनाय प्रेरणा प्राप्यते। हिंदी अनुवाद यह पाठ अन्योक्ति के विषय में है। अन्योक्ति अर्थात् अप्रत्यक्ष रूप से […]

भूकंपविभीषिका (भूकंप का आतंक) प्रस्तुतः पाठः अस्माकं वातावरणे सम्भाव्यमानप्रकोपेषु अन्यतमां भूकम्पस्य विभीषिकां द्योतयति। प्रकृतौ जायमानाः आपदः भयावहप्रलयं समुत्पाद्य मानवजीवनं संत्रासयन्ति, ताभिः प्राणिनां सुखमयं जीवनं दुःखमयं सञ्जायते। एतासु प्रमुखाः छन् – झझावातः, भूकम्पनम्, जलोपप्लवः, अतिवृष्टिः, अनावृष्टिः, शिलास्खलनम्, भूविदारणम्, ज्वालामुखस्फोटः इत्यादयः। अत्र पाठे भूकम्पविषये चिन्तनं विहितं यत् आपत्काले विपन्नतां त्यक्त्वा साहसेन यत्नं कुर्मः चेत् दारुणविभीषिकातः संरक्षिता भवामः। […]

सूक्तयः (सुंदर वचन) अयं पाठः मूलतः तमिलभाषायाः “तिरुक्कुरल्” नामकग्रन्थात् गृहीतः अस्ति। अयं ग्रन्थः तमिलभाषायाः वेदः इति कथ्यते। अस्य प्रणेता तिरुवल्लुवरः वर्तते। प्रथमशताब्दी अस्य कालः स्वीकृतः अस्ति। धर्मार्थ-कामप्रतिपादकोऽयं ग्रन्थः त्रिषु भागेषु विभक्तोऽस्ति। तिरुशब्दः श्रीवाचकः अस्ति, अतः तिरुक्कुरलशब्दस्य अभिप्रायो भवति – श्रिया युक्ता वाणी। अस्मिन् ग्रन्थे मानवानां कृते जीवनोपयोगि सत्यं सरसबोधगम्यपद्यैः प्रतिपादितम् अस्ति। हिंदी अनुवाद यह पाठ […]

विचित्रः साक्षी (विचित्र गवाह” या “अजीब गवाह) अयं पाठः ओम्प्रकाशठक्करविरचितायाः कथायाः सम्पादित अंशः अस्ति। इयं कथा बङ्गसाहित्यकार-बंकिमचन्द्रचटर्जीद्वारा न्यायाधीशरूपेण प्रदत्तनिर्णयोपरि आधारिता अस्ति। न्यायकर्तारः सत्यासत्यनिर्णयार्थं यदा-कदा तादृशीनां युक्तीनां प्रयोगं कुर्वन्ति याभिः प्रमाणं विनापि न्यायः स्यात्। अस्यां कथायामपि न्यायाधीशेन तथैव मार्गः आचरितः। हिंदी अनुवाद यह पाठ ओमप्रकाश ठक्कर द्वारा रचित कथा का संपादित अंश है। यह कथा बंग […]

सौहार्दं प्रकृतेः शोभा (सद्भाव प्रकृति का सौंदर्य है) अयं पाठः परस्परं स्नेहसौहार्दपूर्णः व्यवहारः स्यादिति बोधयति। सम्प्रति वयं पश्यामः यत् समाजे जनाः आत्माभिमानिनः सञ्जाताः, ते परस्परं तिरस्कुर्वन्ति। स्वार्थपूरणे संलग्नाः ते परेषां कल्याणविषये नैव किमपि चिन्तयन्ति। तेषां जीवनोद्देश्यम् अधुना इदं सञ्जातम्- “नीचैरनीचैरतिनीचनीचैः सर्वैः उपायैः फलमेव साध्यम्”। यह पाठ परस्पर स्नेह और सौहार्दपूर्ण व्यवहार की शिक्षा देता है। […]

सुभाषितानि (मधुर वाणी) प्रस्तुतः पाठः विविधग्रन्थात् सङ्कलितानां दशसुभाषितानां सङ्ग्रहो वर्तते। संस्कृतसाहित्ये सार्वभौमिकं सत्यं प्रकाशयितुम् अर्थगाम्भीर्ययुता पद्यमयी प्रेरणात्मिका रचना सुभाषितमिति कथ्यते। अयं पाठांशः परिश्रमस्य महत्त्वम्, क्रोधस्य दुष्प्रभावः, सामाजिकमहत्त्वम्, सर्वेषां वस्तूनाम् उपादेयता, बुद्धेः वैशिष्ट्यम् इत्यादीन् विषयान् प्रकाशयति। हिंदी अनुवाद यह पाठ विभिन्न ग्रंथों से संकलित दस सुभाषितों का संग्रह है। संस्कृत साहित्य में सार्वभौमिक सत्य को प्रकट […]

जननी तुल्यवत्सला (माँ सभी संतानों के प्रति समान स्नेह रखती है) प्रस्तुतः पाठः महर्षिवेदव्यासविरचितस्य ऐतिहासिकग्रन्थस्य महाभारतस्य “वनपर्व” इत्यतः गृहीतः। इयं कथा सर्वेषु प्राणिषु समदृष्टिभावनां प्रबोधयति। अस्या: अभीप्सितः अर्थोऽस्ति यत् समाजे विद्यमानान् दुर्बलान् प्राणिनः प्रत्यपि मातुः वात्सल्यं प्रकर्षेणैव भवति। हिंदी अनुवाद यह पाठ महर्षि वेदव्यास द्वारा रचित ऐतिहासिक ग्रंथ महाभारत के वनपर्व से लिया गया है। […]