CBSE Class 10 Solutions, MCQ, Notes, Sample Papers & Syllabus

विचित्रः साक्षी (विचित्र गवाह” या “अजीब गवाह) संस्कृत सारांशः सप्तमः पाठः “विचित्रः साक्षी” ओम्प्रकाशठक्करविरचितायाः कथायाः सम्पादितं अंशं प्रस्तौति, यः बङ्गसाहित्यकारस्य बंकिमचन्द्रचटर्जीस्य न्यायाधीशरूपेण प्रदत्तनिर्णयेन संनादति। कथायां निर्धनः जनः भूरि परिश्रम्य किञ्चिद् वित्तं समुपार्जति, येन स्वपुत्रं महाविद्यालये प्रवेशति। पुत्रस्य रुग्णतां श्रुत्वा सः व्याकुलः सन् तं द्रष्टुं प्रस्थितः, परं अर्थाभावात् बसयानं विहाय पदातिरेव गच्छति। सायं गन्तव्याद् दूरे सति, […]

सौहार्दं प्रकृतेः शोभा (सद्भाव प्रकृति का सौंदर्य है) संस्कृत सारांशः षष्ठः पाठः “सौहार्द प्रकृतेः शोभा” समाजे परस्परं स्नेहसौहार्दपूर्णं व्यवहारं प्रबोधति, यत् स्वार्थपरायणतायाः दोषं प्रकटति, सर्वं प्राणिनः अन्योन्याश्रिताः इति च बोधति। कथायां वनस्य समीपे नद्यां सिंहः विश्रामति, तदा वानराः तस्य पुच्छं कर्णं च आकृष्य तुदन्ति। क्रुद्धः सिंहः धावति, गर्जति, परं वृक्षारूढान् वानरान् न प्रापति। पक्षिणः तस्य […]

सुभाषितानि (मधुर वाणी) संस्कृत सारांशः पञ्चमः पाठः विविधसंस्कृतग्रन्थेभ्यः सङ्कलितानां दशसुभाषितानां संनादः अस्ति, यः अर्थगाम्भीर्ययुक्तया पद्यमय्या रचनया संस्कृतसाहित्ये सार्वभौमिकं सत्यं प्रेरणात्मकं च प्रकाशति। अस्मिन् पाठे परिश्रमस्य महत्त्वं, क्रोधस्य दुष्प्रभावः, सामाजिकसङ्गतेः मूल्यं, विश्वस्य सर्वंस्य उपयोगिता, बुद्धेः वैशिष्ट्यं च विविधविषयाः संनादिताः। प्रथमं, आलस्यं मनुष्यस्य शरीरस्थं महान् रिपुः इति कथति, यत् सर्वं कार्यं नाशति, उद्यमस्तु बन्धुवत् कार्यसिद्धिं ददाति, येन […]

जननी तुल्यवत्सला (माँ सभी संतानों के प्रति समान स्नेह रखती है) संस्कृत सारांशः प्रस्तुतः पाठः महर्षिवेदव्यासविरचितस्य “महाभारतस्य” वनपर्वतः सङ्गृहीतः, यः सर्वं प्राणिनां प्रति समदृष्टिभावनां प्रबोधति, विशेषतः दुर्बलप्राणिषु मातृवात्सल्यस्य प्राधान्यं प्रकटति। कथायाम् एकः कृषकः बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन् आसीत्। तयोः एकः वृषभः शरीरेण दुर्बलः जवेन गन्तुं च अशक्तः आसीत्। अतः कृषकः क्रुद्धः सन् तं तोदनेन नुदति, येन […]

शिशुलालनम् (शिशुओं का लालन-पोषण ) संस्कृत सारांशः तृतीयः पाठः दिङ्नागविरचितस्य “कुन्दमाला” नाटकस्य पञ्चमाङ्कात् सङ्कलितोऽस्ति, यत्र रामस्य शिशुवात्सल्यस्य मनोहरं वर्णनं समुपलभ्यते। अस्मिन् पाठे रामः सिंहासनस्थः स्वपुत्रौ लवकुशौ तापसवेशधारी विदूषकेन संनाद्यमानौ दृष्ट्वा तयोः रूपलावण्येन संनादति। तौ रामं प्रणमति, कुशलं च पृच्छतः—“अपि कुशलं महाराजस्य?” रामः तयोः दर्शनात् कुशलमिव संनादति, परं कण्ठाश्लेषस्य हृदयग्राही स्पर्शः तं मुग्धं करोति। सः तौ सिंहासने […]

बुद्धिर्बलवती सदा  (बुद्धि हमेशा बलवान होती है) संस्कृत सारांशः अस्मिन् पाठे बुद्धिमतीनाम्नी महिलायाः बुद्धिकौशलं नीतिनिपुणयोः शुकसारिकयोः संवादमाध्यमेन प्रदर्शितं वर्तते, यत् सद्वृत्तेः विकासाय प्रेरति। कथायां बुद्धिमती स्वलघुपुत्रद्वयेन संनादति पितुर्गृहं प्रति गच्छति। मार्गे गहनकानने सा एकं व्याघ्रं दृष्ट्वा न संनादति, अपितु धैर्येण बुद्ध्या च तं संनादति। सा पुत्रौ चपेटया प्रहृत्य उच्चैः कथति—“कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः? अयमेकस्तावद् विभज्य […]

शुचिपर्यावरणम् (स्वच्छ और सुरक्षित पर्यावरण) संस्कृत सारांशः प्रथमः पाठः “शुचिपर्यावरणम्” आधुनिकसंस्कृतकवेः हरिदत्तशर्मणः “लसल्लतिका” इति रचनासङ्ग्रहात् सङ्कलितः अस्ति। अयं पाठः महानगरेषु यन्त्रचक्रेण प्रवर्धितप्रदूषणस्य गम्भीरं विषयं समुद्घाटति। कविः चिन्तितमनाः कथयति यत् महानगरीयजीवने कालायसचक्रं सततं संनादति, येन शरीरं मनः च शोषति। यानानां धूमेन वायुमण्डलं मलिनं भवति, जलं च कुत्सितवस्तुमिश्रितं समलं च भवति। एतद् दुर्वहं जीवनं प्रकृतेः शरणमेव एकमात्रं […]

अध्याय 1 – शुचिपर्यावरणम् अध्याय 2 – बुद्धिर्बलवती सदा अध्याय 3 – शिशुलालनम् अध्याय 4 – जननी तुल्यवत्सला अध्याय 5 – सुभाषितानि अध्याय 6 – सौहार्दं प्रकृतेः शोभा अध्याय 7 – विचित्रः साक्षी अध्याय 8 – सूक्तयः अध्याय 9 – भूकंपविभीषिका अध्याय 10 – अनयोक्त्यः

अनयोक्त्यः (अन्य (अलग) युक्तियों वाला) पाठस्य परिचयः विषय: अन्योक्तिः – अप्रत्यक्षरूपेण व्याजेन वा दोषनिन्दा अथवा गुणप्रशंसा। विशेषता: सङ्केतमाध्यमेन प्रशंसादयः बुद्धौ चिरं स्थायति। प्रस्तुति: सप्त अन्योक्तयः – राजहंस, कोकिल, मेघ, मालाकार, तडाग, सरोवर, चातकादीनां माध्यमेन सत्कर्मप्रेरणा। उद्देश्य: प्रतीकात्मककथनैः नैतिकं सन्देशं दातुं। हिंदी में : पाठ का परिचय विषय: अन्योक्ति – परोक्ष रूप से दोष की निन्दा […]

भूकंपविभीषिका (भूकंप का आतंक) पाठस्य परिचयः विषय: प्रकृतिजन्या आपदः, विशेषतः भूकम्पस्य विभीषिका। उद्देश्य: भूकम्पस्य भयावहता, कारणं, प्रभावः, उपायाश्च। सन्देश: आपत्काले साहसेन यत्नेन च विभीषिकातः संरक्षणं सम्भवति। प्रमुख आपद: झझावातः, भूकम्पनम्, जलोपप्लवः, अतिवृष्टिः, अनावृष्टिः, शिलास्खलनम्, भूविदारणम्, ज्वालामुखस्फोटः। हिंदी में : पाठ का परिचय विषय: प्रकृति से उत्पन्न आपदाएँ, विशेष रूप से भूकम्प की भयावहता। उद्देश्य: भूकम्प […]

सूक्तयः (सुंदर वचन) पाठस्य परिचयः उत्स: तमिलभाषायाः “तिरुक्कुरल्” ग्रन्थात् गृहीतः। ग्रन्थस्य परिचय: तिरुक्कुरल्: तमिलभाषायाः वेदः इति प्रसिद्धः। प्रणेता: तिरुवल्लुवरः। काल: प्रथमशताब्दी। विषय: धर्म, अर्थ, काम-प्रतिपादकः, त्रिभागेषु विभक्तः। तिरुशब्द: श्रीवाचकः, अतः तिरुक्कुरल् = श्रिया युक्ता वाणी। विशेषता: जीवनोपयोगि सत्यम् सरलं, बोधगम्यं, पद्यरूपेण। मुख्यं सन्देश: मानवजीवनस्य मार्गदर्शनं बुद्धिमद्भिः सूक्तिभिः। हिंदी में : पाठ का परिचय उत्स: तमिल […]

विचित्रः साक्षी (विचित्र गवाह” या “अजीब गवाह) पाठ का परिचय लेखक: ओम्प्रकाशठक्करः (कथायाः सम्पादित अंशः)। आधार: बङ्गसाहित्यकार बंकिमचन्द्रचटर्जी द्वारा प्रदत्त न्यायाधीशस्य निर्णयः। विषय: न्यायाधीशेन सत्यासत्यं निश्चेतुं युक्तिप्रयोगः, यत्र प्रमाणं विनापि न्यायः सम्पादितः। मुख्यं सन्देश: बुद्धिमता युक्त्या दुष्करं कार्यं लीलया सम्पादति। हिंदी में : लेखक: ओमप्रकाश ठक्कर (कहानी का सम्पादित अंश)। आधार: बंग साहित्यकार बंकिमचंद्र चटर्जी […]

सौहार्दं प्रकृतेः शोभा (सद्भाव प्रकृति का सौंदर्य है) मुख्य विषयवस्तु अयं पाठः परस्परं स्नेहसौहार्दपूर्णं व्यवहारं शिक्षति। समाजे स्वार्थेन आत्माभिमानेन च जनाः परस्परं तिरस्कुर्वन्ति, परेषां कल्याणं न चिन्तयन्ति। पाठस्य उद्देश्यम्: प्रकृतेः पशुपक्षिमाध्यमेन दर्शयति यत् सर्वं परस्परं निर्भरति, सौहार्दपूर्णं व्यवहारं च कल्याणकरं भवति। निष्कर्ष: कालानुगुणं सर्वस्य महत्त्वं भवति, अतः परस्परं स्नेहेन मैत्रीपूर्णेन व्यवहारेन भाव्यम्। हिंदी में : […]

सुभाषितानि (मधुर वाणी) प्रस्तावना स्रोतम्: एषः पाठः विविधसंस्कृतग्रन्थेभ्यः संनादितदशसुभाषितानां संग्रहः अस्ति। विषय: सुभाषितं संस्कृतसाहित्ये अर्थगाम्भीर्ययुक्तं प्रेरणादायि सार्वभौमिकसत्यं प्रकाशति। अयं पाठः परिश्रमस्य महत्त्वं, क्रोधस्य दुष्प्रभावं, सामाजिकसमतां, बुद्धेः वैशिष्ट्यं, सर्वं च उपादेयतां दर्शति। हिंदी में : स्रोत: यह पाठ विविध संस्कृत ग्रंथों से संकलित दस सुभाषितों का संग्रह है। विषय: सुभाषित संस्कृत साहित्य में अर्थगाम्भीर्ययुक्त, प्रेरणादायी, सार्वभौमिक […]

जननी तुल्यवत्सला (माँ सभी संतानों के प्रति समान स्नेह रखती है) प्रस्तावना प्रसङ्ग: कश्चित् कृषकः बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रं कर्षति। एकः वृषभः दुर्बलः हलं वहितुं न शक्नोति, क्षेत्रे पतति। सुरभिः स्वपुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा रोदति। इन्द्रः तस्याः रोदनस्य कारणं पृच्छति। मुख्यं भावम्: मातुः वात्सल्यम् दुर्बलपुत्रे विशेषतः प्रकटति। कथा सर्वप्राणिषु समदृष्टिम् प्रबोधति। श्लोकानां महत्त्वम्: मातृवात्सल्यम्, दुर्बलस्य प्रति विशेषकृपां च […]

शिशुलालनम् (शिशु का पालन-पोषण) 1. प्रस्तावना: प्रसङ्ग: रामः सिंहासने समासीनः अस्ति। विदूषकेन संनादति तापसवेषधरौ कुशलवौ प्रविशतः। मुख्यं भावम्: रामः स्वपुत्रौ लवकुशौ न संनादति, किन्तु तयोः रूपलावण्येन समुदाचारेन च संनादति। पाठे शिशुवात्सल्यम्, विनम्रता, सीतानिर्वासनेन रामस्य आत्मधिक्कारः च संनादति। श्लोकानां महत्त्वम्: शिशुलालनीयतायाः रामायणगानस्य च महत्त्वं प्रदर्शति। हिंदी में : प्रसंग: राम सिंहासन पर विराजमान हैं। विदूषक के […]

बुद्धिर्बलवती सदा  (बुद्धि हमेशा बलवान होती है) पाठस्य प्रमुखं बिन्दवः उत्स: “शुकसप्ततिः” इति कथाग्रन्थात् सम्पादितः। कथावस्तु: बुद्धिमती नाम्नी महिला स्वलघुपुत्राभ्यां सह पितृगृहं गच्छन्ती जंगलमार्गे व्याघ्रं दृष्ट्वा बुद्धिकौशलेन तं भयभीतं कृत्वा स्वं पुत्रौ च रक्षति। पुनः शृगालेन प्रोत्साहितं व्याघ्रं प्रत्युत्पन्नमत्या पराजितति। नैतिकं सन्देश: बुद्धिः सर्वदा सर्वकार्येषु बलवती। बुद्ध्या महतो भयात् मुक्तिः सम्भवति। हिंदी में : उत्स: […]

शुचिपर्यावरणम् (स्वच्छ और सुरक्षित पर्यावरण) अयं प्रथमः पाठः संस्कृतस्य आधुनिककाव्ये आधारितः अस्ति, यः हरिदत्तशर्मणा विरचितस्य “लसल्लतिका” नामकसंग्रहात् गृहीतः अस्ति। अस्य कवितायाः शीर्षकं “शुचिपर्यावरणम्” इति अस्ति, यः पर्यावरणदूषणं प्रकृतेः च शरणं प्रति गमनकामनां केन्द्रीकृत्य विरचितः अस्ति। कविः महानगराणां यन्त्रप्रधानजीवनेन प्रदूषणेन च व्यस्तजीवनेन च क्लान्तः सन्, ग्राम्यजीवनं प्राकृतिकं च जीवनं प्रति आकर्ष्यते। हिंदी में: यह अध्याय (प्रथम […]