CBSE Class 10 Solutions, MCQ, Notes, Sample Papers & Syllabus

अनयोक्त्यः (अन्य (अलग) युक्तियों वाला) प्रस्तुतः पाठः अन्योक्तिविषये वर्तते। अन्योक्तिः नाम अप्रत्यक्षरूपेण व्याजेन वा कस्यापि दोषस्य निन्दायाः कथनम्, गुणस्य प्रशंसा वा। सङ्केतमाध्यमेन व्यज्यमानाः प्रशंसादयः झटिति चिरञ्च बुद्धौ अवतिष्ठन्ते। अत्रापि सप्तानाम् अन्योक्तीनां सङ्ग्रहो वर्तते। याभिः राजहंस-कोकिल-मेघ-मालाकार-तडाग-सरोवर-चातकादीनां माध्यमेन सत्कर्म प्रति गमनाय प्रेरणा प्राप्यते। हिंदी अनुवाद यह पाठ अन्योक्ति के विषय में है। अन्योक्ति अर्थात् अप्रत्यक्ष रूप से […]

भूकंपविभीषिका (भूकंप का आतंक) प्रस्तुतः पाठः अस्माकं वातावरणे सम्भाव्यमानप्रकोपेषु अन्यतमां भूकम्पस्य विभीषिकां द्योतयति। प्रकृतौ जायमानाः आपदः भयावहप्रलयं समुत्पाद्य मानवजीवनं संत्रासयन्ति, ताभिः प्राणिनां सुखमयं जीवनं दुःखमयं सञ्जायते। एतासु प्रमुखाः छन् – झझावातः, भूकम्पनम्, जलोपप्लवः, अतिवृष्टिः, अनावृष्टिः, शिलास्खलनम्, भूविदारणम्, ज्वालामुखस्फोटः इत्यादयः। अत्र पाठे भूकम्पविषये चिन्तनं विहितं यत् आपत्काले विपन्नतां त्यक्त्वा साहसेन यत्नं कुर्मः चेत् दारुणविभीषिकातः संरक्षिता भवामः। […]

सूक्तयः (सुंदर वचन) अयं पाठः मूलतः तमिलभाषायाः “तिरुक्कुरल्” नामकग्रन्थात् गृहीतः अस्ति। अयं ग्रन्थः तमिलभाषायाः वेदः इति कथ्यते। अस्य प्रणेता तिरुवल्लुवरः वर्तते। प्रथमशताब्दी अस्य कालः स्वीकृतः अस्ति। धर्मार्थ-कामप्रतिपादकोऽयं ग्रन्थः त्रिषु भागेषु विभक्तोऽस्ति। तिरुशब्दः श्रीवाचकः अस्ति, अतः तिरुक्कुरलशब्दस्य अभिप्रायो भवति – श्रिया युक्ता वाणी। अस्मिन् ग्रन्थे मानवानां कृते जीवनोपयोगि सत्यं सरसबोधगम्यपद्यैः प्रतिपादितम् अस्ति। हिंदी अनुवाद यह पाठ […]

विचित्रः साक्षी (विचित्र गवाह” या “अजीब गवाह) अयं पाठः ओम्प्रकाशठक्करविरचितायाः कथायाः सम्पादित अंशः अस्ति। इयं कथा बङ्गसाहित्यकार-बंकिमचन्द्रचटर्जीद्वारा न्यायाधीशरूपेण प्रदत्तनिर्णयोपरि आधारिता अस्ति। न्यायकर्तारः सत्यासत्यनिर्णयार्थं यदा-कदा तादृशीनां युक्तीनां प्रयोगं कुर्वन्ति याभिः प्रमाणं विनापि न्यायः स्यात्। अस्यां कथायामपि न्यायाधीशेन तथैव मार्गः आचरितः। हिंदी अनुवाद यह पाठ ओमप्रकाश ठक्कर द्वारा रचित कथा का संपादित अंश है। यह कथा बंग […]

सौहार्दं प्रकृतेः शोभा (सद्भाव प्रकृति का सौंदर्य है) अयं पाठः परस्परं स्नेहसौहार्दपूर्णः व्यवहारः स्यादिति बोधयति। सम्प्रति वयं पश्यामः यत् समाजे जनाः आत्माभिमानिनः सञ्जाताः, ते परस्परं तिरस्कुर्वन्ति। स्वार्थपूरणे संलग्नाः ते परेषां कल्याणविषये नैव किमपि चिन्तयन्ति। तेषां जीवनोद्देश्यम् अधुना इदं सञ्जातम्- “नीचैरनीचैरतिनीचनीचैः सर्वैः उपायैः फलमेव साध्यम्”। यह पाठ परस्पर स्नेह और सौहार्दपूर्ण व्यवहार की शिक्षा देता है। […]

सुभाषितानि (मधुर वाणी) प्रस्तुतः पाठः विविधग्रन्थात् सङ्कलितानां दशसुभाषितानां सङ्ग्रहो वर्तते। संस्कृतसाहित्ये सार्वभौमिकं सत्यं प्रकाशयितुम् अर्थगाम्भीर्ययुता पद्यमयी प्रेरणात्मिका रचना सुभाषितमिति कथ्यते। अयं पाठांशः परिश्रमस्य महत्त्वम्, क्रोधस्य दुष्प्रभावः, सामाजिकमहत्त्वम्, सर्वेषां वस्तूनाम् उपादेयता, बुद्धेः वैशिष्ट्यम् इत्यादीन् विषयान् प्रकाशयति। हिंदी अनुवाद यह पाठ विभिन्न ग्रंथों से संकलित दस सुभाषितों का संग्रह है। संस्कृत साहित्य में सार्वभौमिक सत्य को प्रकट […]

जननी तुल्यवत्सला (माँ सभी संतानों के प्रति समान स्नेह रखती है) प्रस्तुतः पाठः महर्षिवेदव्यासविरचितस्य ऐतिहासिकग्रन्थस्य महाभारतस्य “वनपर्व” इत्यतः गृहीतः। इयं कथा सर्वेषु प्राणिषु समदृष्टिभावनां प्रबोधयति। अस्या: अभीप्सितः अर्थोऽस्ति यत् समाजे विद्यमानान् दुर्बलान् प्राणिनः प्रत्यपि मातुः वात्सल्यं प्रकर्षेणैव भवति। हिंदी अनुवाद यह पाठ महर्षि वेदव्यास द्वारा रचित ऐतिहासिक ग्रंथ महाभारत के वनपर्व से लिया गया है। […]

शिशुलालनम् (शिशुओं का लालन-पोषण ) प्रस्तुतः पाठः कुन्दमाला – इतिनाम्नो दिङ्नागविरचितस्यः संस्कृतस्य प्रसिद्धनाट्यग्रन्थस्य पञ्चमाङ्कात् सम्पादनं कृत्वा सङ्कलितोऽस्ति । अत्र नाटकांशे रामः स्वपुत्रौ लवकुशौ सिंहासनम् आरोहयितुम् इच्छति किन्तु उभावपि सविनयं तं निवारयतः । सिंहासनारूढः रामः उभयोः रूपलावण्यं दृष्ट्वा मुग्धः सन् स्वक्रोडे गृह्णाति । पाठेऽस्मिन् शिशुवात्सल्यस्य मनोहारिवर्णनं विद्यते। (सिंहासनस्थः रामः। ततः प्रविशतः विदूषकेनोपदिश्यमानमागौ तापसौ कुशलवौ) हिंदी अनुवाद प्रस्तुत […]

बुद्धिर्बलवती सदा  (बुद्धि हमेशा बलवान होती है) प्रस्तुतः पाठः “शुकसप्ततिः” इति कथाग्रन्थात् सम्पादनं कृत्वा संगृहीतोऽस्ति । अत्र पाठांशे स्वलघुपुत्राभ्यां सह काननमार्गेण पितृगृहं प्रति गच्छन्त्याः बुद्धिमतीतिनाम्न्याः महिलाया: मतिकौशलं प्रदर्शितं वर्तते। सा पुरतः समागतं सिंहमपि भीतिमुत्पाद्य ततः निवारयति । इयं कथा नीतिनिपुणयोः शुकसारिकयोः संवादमाध्यमेन सद्वृत्तेः विकासार्थं प्रेरयति । हिन्दी अनुवाद  प्रस्तुत पाठ “शुकसप्तति” नामक कथाग्रन्थ से संकलित […]

शुचिपर्यावरणम् (स्वच्छ और सुरक्षित पर्यावरण) अयं पाठः आधुनिकसंस्कृतकवेः हरिदत्तशर्मणः “लसल्लतिका” इति रचनासङ्ग्रहात् सङ्कलितोऽस्ति । अत्र कविः महानगराणां यन्त्राधिक्येन प्रवर्धितप्रदूषणोपरि चिन्तितमनाः दृश्यते। सः कथयति यद् इदं लौहचक्रं शरीरस्य मनसश्च शोषकम् अस्ति । अस्मादेव वायुमण्डलं मलिनं भवति । कविः महानगरीयजीवनात् सुदूरं नदी – निर्झरं वृक्षसमूहं लताकुञ्ज पक्षिकुलकलरवकूजितं वनप्रदेशं प्रति गमनाय अभिलषति । हिंदी अनुवाद यह पाठ आधुनिक […]

अध्याय 1 – शुचिपर्यावरणम् अध्याय 2 – बुद्धिर्बलवती सदा अध्याय 3 – शिशुलालनम् अध्याय 4 – जननी तुल्यवत्सला अध्याय 5 – सुभाषितानि अध्याय 6 – सौहार्दं प्रकृतेः शोभा अध्याय 7 – विचित्रः साक्षी अध्याय 8 – सूक्तयः अध्याय 9 – भूकंपविभीषिका अध्याय 10 – अनयोक्त्यः

अध्याय 1 – शुचिपर्यावरणम् अध्याय 2 – बुद्धिर्बलवती सदा अध्याय 3 – शिशुलालनम् अध्याय 4 – जननी तुल्यवत्सला अध्याय 5 – सुभाषितानि अध्याय 6 – सौहार्दं प्रकृतेः शोभा अध्याय 7 – विचित्रः साक्षी अध्याय 8 – सूक्तयः अध्याय 9 – भूकंपविभीषिका अध्याय 10 – अनयोक्त्यः

शुचिपर्यावरणम् प्रश्न 1: एकपदेन उत्तरं लिखत (एक शब्द में उत्तर लिखिए) (क) अत्र जीवितं कीदृशं जातम्? (यहाँ जीवन कैसा हो गया है?) उत्तराणिः दुर्वहम् (कष्टदायक) (ख) अनिशं महानगरमध्ये किं प्रचलति? (महानगरों में निरंतर क्या चलता है?) उत्तराणिः कालायासचक्रम् (समय और श्रम का चक्र) (ग) कुत्सितवस्तुमिश्रितं किमस्ति? (किसमें अशुद्ध वस्तुएँ मिली हुई हैं?) उत्तराणिः भक्ष्यम् (भोजन) […]