डिजिभारतम् – युगपरिवर्त
Sanskrit :
अस्माकं देशः भारतं न केवलं सांस्कृतिकक्षेत्रे समृद्धम्,
अपि तु नित्यम् आविष्कारैः कीर्तिं लभते। अद्य सम्पूर्णविश्वे
‘डिजिटल्-भारतम्’ इत्यस्य चर्चा श्रूयते । एकस्यैव पिञ्जस्य
नोदनेन सर्वं नागरिक-सौविध्यं लभ्यते। अनेन भारतीयानां
जीवनम् अधिकं सरलं जायमानम् अस्ति । डिजिटल-पटले
सम्पूर्णा वसुधा कुटुम्बवत् अस्ति। अधुना वयं भारतस्य डिजिटल्-प्रगतेः विषये पठामः।
Hindi Translation
हमारा देश भारत न केवल सांस्कृतिक क्षेत्र में समृद्ध है, बल्कि निरंतर आविष्कारों द्वारा भी विश्वभर में ख्याति प्राप्त कर रहा है। आज पूरे विश्व में ‘डिजिटल भारत’ की चर्चा हो रही है। केवल एक उंगली के स्पर्श से सभी नागरिक सुविधाएँ प्राप्त हो रही हैं। इससे भारतीयों का जीवन और अधिक सरल होता जा रहा है। डिजिटल मंच पर पूरी दुनिया एक परिवार की तरह प्रतीत होती है। अब हम भारत की डिजिटल प्रगति के विषय में पढ़ेंगे।
Sanskrit :
(नवदेहलीस्थः प्रधानमन्त्रिसङ्ग्रहालयः । अत्र विविधाः डिजिटल प्रौद्योगिक्यः प्रदर्शित सन्ति। सर्वे उत्सुकतया सङ्ग्रहालये प्रदर्शितानि वस्तूनि पश्यन्ति ।)
Hindi Translation
(नई दिल्ली स्थित प्रधानमंत्री संग्रहालय। यहाँ विभिन्न डिजिटल तकनीकों का प्रदर्शन किया गया है। सभी छात्र उत्सुकता से संग्रहालय में प्रदर्शित वस्तुओं को देख रहे हैं।)
Sanskrit :
अध्यापकः – बालाः ! प्रधानमन्त्रिसङ्ग्रहालये युष्माकं सर्वेषां स्वागतम्। अत्र विविधाः डिजिटल्- प्रौद्योगिक्यः प्रयुक्ताः सन्ति। सानन्दं सावधानं च पश्यन्तु। अनन्तरं एतस्योपरि चर्चां करिष्यामः।
(सर्वे बालाः प्रदर्शितानि विविधानि वस्तूनि उत्साहेन पश्यन्ति, अनुभवन्ति, परस्परं चर्चाम् अपि कुर्वन्ति ।)
Hindi Translation
अध्यापक – बच्चों! प्रधानमंत्री संग्रहालय में आप सभी का स्वागत है। यहाँ विभिन्न डिजिटल तकनीकों का प्रयोग किया गया है। सभी ध्यानपूर्वक और प्रसन्नता से देखें। बाद में हम इस पर चर्चा करेंगे।
(सभी छात्र विभिन्न प्रदर्शनों को उत्साहपूर्वक देखते हैं, अनुभव करते हैं और आपस में चर्चा भी करते हैं।)
Sanskrit :
सर्वे छात्राः – अद्भुतं महोदय ! अत्र हॉलोग्राम्-द्वारा प्रधानमन्त्रिणः भाषणं श्रूयते दृश्यते च । प्रत्यक्षमेव प्रधानमन्त्री अत्र उपविष्टः इति भासते।
Hindi Translation
सभी छात्र – अद्भुत है, महोदय! यहाँ होलोग्राम के माध्यम से प्रधानमंत्री का भाषण सुनाई और दिखाई देता है। ऐसा प्रतीत होता है जैसे प्रधानमंत्री स्वयं उपस्थित हैं।
Sanskrit :
यशिका ― सत्यम्, अहम् अपि हॉलोग्रामं दृष्टवती। अनेन दिवङ्गताः नेतारः अपि जीविताः इव दृश्यन्ते।
Hindi Translation
यशिका – सच में, मैंने भी होलोग्राम देखा। इससे दिवंगत नेता भी जीवित जैसे प्रतीत होते हैं।
Sanskrit :
अथर्वः ― अत्र ‘वर्धिता-वास्तविकता’ (AR) ‘आभासीया-वास्तविकता’ (VR) च इत्याभ्यां सम्बद्धानि उपकरणानि अपि सन्ति, अनेन ऐतिहासिकवृत्तानि प्रत्यक्षम् इव अनुभूयन्ते । ‘भारतीय-स्वतन्त्रता-सङ्ग्रामं दृष्ट्वा अस्माकं पूर्वजानां संघर्षः कियान् विशालः आसीत् इति ज्ञायते ।
Hindi Translation
अथर्व – यहाँ ‘वर्धित वास्तविकता’ (AR) और ‘आभासी वास्तविकता’ (VR) से संबंधित उपकरण भी हैं, जिससे ऐतिहासिक घटनाएँ प्रत्यक्ष रूप में अनुभव होती हैं। भारतीय स्वतंत्रता संग्राम को देखकर यह समझ में आता है कि हमारे पूर्वजों का संघर्ष कितना महान था।
Sanskrit :
भास्करः ― अहम् अत्र कृत्रिमबुद्धि-आधारितं संवादयन्त्रं दृष्टवान्। एतत् यन्त्रम् अस्माकं सर्वविधप्रश्नानाम् उत्तराणि ददाति ।
Hindi Translation
भास्कर – मैंने यहाँ कृत्रिम बुद्धि आधारित संवाद यंत्र देखा। यह यंत्र हमारे सभी प्रकार के प्रश्नों के उत्तर देता है।
Sanskrit :
वेदिका ― अहो! ‘डिजिटल्-प्रक्षेपण-चलच्चित्रं’ दृष्ट्वा अहं विस्मिता अभवम्। अत्र सम्पूर्णस्य भारतस्य विकास-यात्रा प्रदर्शिता अस्ति|
Hindi Translation
वेदिका – ओह! ‘डिजिटल प्रक्षेपण चलचित्र’ देखकर मैं चकित हो गई। इसमें भारत की पूरी विकास यात्रा प्रदर्शित की गई है।
Sanskrit :
श्रेया ― एषः कश्चन अपूर्वः अनुभवः अस्ति। यश्च चिरकालपर्यन्तं स्मरणीयः भविष्यति।
Hindi Translation
श्रेया – यह एक अनोखा अनुभव है, जो लंबे समय तक स्मरणीय रहेगा।
Sanskrit :
सर्वे छात्राः ― मान्यवर ! वयं सर्वे एतस्मिन् सन्दर्भे चर्चां कर्तुम् इच्छामः । किं कक्षां प्रति चलामः ?
Hindi Translation
सभी छात्र – आदरणीय! हम इस विषय पर चर्चा करना चाहते हैं। क्या हम कक्षा में चलें?
Sanskrit :
अध्यापकः– उत्तमः विचारः। चलामः तावत् ।
(सर्वे मिलित्वा गच्छन्ति । )
(सर्वे कक्षायाम् उपविष्टाः)
Hindi Translation
अध्यापक – बहुत अच्छा विचार है। चलो, चलते हैं।
(सभी मिलकर कक्षा में जाते हैं।)
(सभी कक्षा में बैठते हैं।)
Sanskrit :
सर्वे छात्राः – अहो ! सङ्ग्रहालयस्य अद्भुतः अनुभवः प्राप्तः ।
Hindi Translation
सभी छात्र – वाह! संग्रहालय का अद्भुत अनुभव मिला।
Sanskrit :
अध्यापकः – बालाः ! अस्मिन् सङ्ग्रहालये उपस्थापितं ज्ञानम् अद्भुतम् एव। ‘डिजिटल्’ योजनायाः प्रभावः दैनन्दिने जीवनेऽपि दृश्यते ।
Hindi Translation
अध्यापक – बच्चों! इस संग्रहालय में जो ज्ञान प्रस्तुत किया गया है, वह अद्भुत है। ‘डिजिटल’ योजना का प्रभाव हमारे दैनिक जीवन में भी दिखाई देता है।
Sanskrit :
सर्वे छात्राः – आम्, मान्यवर ! वयम् इमं प्रभावं ज्ञातुम् इच्छामः ।
Hindi Translation
सभी छात्र – हाँ, आदरणीय! हम इस प्रभाव को जानना चाहते हैं।
Sanskrit :
अध्यापकः – उत्तमम्। अस्माकं दैनिकं जीवनं ‘डिजिटल’ इत्यनेन परिवर्तितं प्रभावितं च भवति। अस्य क्षेत्रं व्यापकम् अस्ति । यथा – ‘डिजिटल्-शासनं, स्वास्थ्यसेवा, शिक्षणं, वित्तीयं समावेशनम्’ इत्यादीनि क्षेत्राणि ।
Hindi Translation
अध्यापक – बहुत अच्छा। हमारा दैनिक जीवन ‘डिजिटल’ के माध्यम से बदल गया है और प्रभावित हुआ है। इसका क्षेत्र बहुत व्यापक है, जैसे – ‘डिजिटल प्रशासन, स्वास्थ्य सेवाएँ, शिक्षा, वित्तीय समावेशन’ आदि।
Sanskrit :
यशिका – अहं स्वयं ‘डिजि-लॉकर्’ इत्यस्य उपयोगं करोमि। मम आधारपत्रं विद्यालयीयं प्रमाणपत्रं च तत्र सुरक्षितम् अस्ति।
Hindi Translation
यशिका – मैं स्वयं ‘डिजिलॉकर’ का उपयोग करती हूँ। मेरा आधार कार्ड और विद्यालयीय प्रमाणपत्र उसमें सुरक्षित है।
Sanskrit :
अथर्वः – मम पितरौ ‘फ़ास्टॅग्’ इत्यस्य उपयोगं कुरुतः। अनेन राजमार्गेषु स्वचालितविधिना मार्गशुल्कस्य सङ्ग्रहणं शीघ्रं भवति ।
Hindi Translation
अथर्व – मेरे माता-पिता ‘फास्टैग’ का उपयोग करते हैं। इससे राजमार्गों पर स्वतः शुल्क वसूली बहुत शीघ्र हो जाती है।
Sanskrit :
भास्करः – अहम् ‘एकीकृत-धनदेयप्रत्यर्पण-अन्तरफलकस्य’ (यूपीआय) उपयोगं करोमि । अनेन मम पितरौ अपि त्वरया मह्यं धनं प्रेषयितुं शक्नुतः ।
Hindi Translation
भास्कर – मैं ‘यूपीआई’ का उपयोग करता हूँ। इससे मेरे माता-पिता भी मुझे तुरंत पैसे भेज सकते हैं।
Sanskrit :
अध्यापकः – उत्तमम् ! वित्तीयसमावेशनस्य क्षेत्रे ‘यूपीआय्, रूपे कार्ड, जनधनयोजना’ इत्यादीनि बहूनि साधनानि सन्ति। अधुना आपणेषु वस्तुक्रयणार्थं साक्षात् मुद्रायाः आवश्यकता नास्ति। मुद्रारहित-विनिमयसन्दर्भे विश्वे भारतस्य अग्रगण्यं स्थानम् अस्ति ।
Hindi Translation
अध्यापक – बहुत अच्छा! वित्तीय समावेशन के क्षेत्र में ‘यूपीआई, रूपे कार्ड, जनधन योजना’ आदि कई साधन हैं। अब दुकानों पर सामान खरीदने के लिए नकद मुद्रा की आवश्यकता नहीं है। नगद रहित विनिमय के संदर्भ में भारत का स्थान विश्व में अग्रणी है।
Sanskrit :
राघवः – डिजिटल्-योजना भारतस्य काचित् महत्त्वाकाङ्क्षिणी योजना अस्ति ।
Hindi Translation
राघव – डिजिटल योजना भारत की एक महत्वाकांक्षी योजना है।
Sanskrit :
अध्यापकः – आम् राघव ! एषा भारतसर्वकारस्य विशिष्टा महत्त्वाकाङ्क्षिणी योजना अस्ति । राष्ट्र डिजिटल्-रूपेण सुशक्तं भवेत् इत्येव अस्याः योजनायाः लक्ष्यम्। डिजिटल्-शक्तिः सर्वजनान् सुशक्तान् कुर्यात् इति अस्माकं ध्येयम् ।
Hindi Translation
अध्यापक – हाँ राघव! यह भारत सरकार की एक विशेष महत्वाकांक्षी योजना है। राष्ट्र डिजिटल रूप से सशक्त बने – यही इस योजना का उद्देश्य है। डिजिटल शक्ति सभी नागरिकों को सशक्त बनाए – यही हमारा लक्ष्य है।
Sanskrit :
श्रेया – महोदय ! अस्य स्वरूपं किञ्चित् स्पष्टीकरोतु ।
Hindi Translation
श्रेया – महोदय! कृपया इसका स्वरूप स्पष्ट कीजिए।
Sanskrit :
अध्यापकः – अवश्यम् ! पश्य, डिजिटल्-शासन-सेवायाः अन्तर्गतं ‘डिजी-लॉकर्’ आधार-पॅन्-कार्ड् इत्यादीनां डिजिटल्-सङ्ग्रहणम्), ‘ई-शासन- पटलम्’ यथा – ‘उमङ्ग्’ ‘माय्-गव ‘जेम्’ इत्यादयः। ऑन्-लैन्-टीकाकर पञ्जीकरणार्थं ‘कोविन्-पटलम्’ अस्ति ।
Hindi Translation
अध्यापक – अवश्य! देखो, डिजिटल प्रशासन सेवा के अंतर्गत ‘डिजिलॉकर’ (आधार, पैन कार्ड आदि का डिजिटल संग्रहण), ‘ई-शासन प्लेटफॉर्म’ जैसे – ‘उमंग’, ‘माई गव’, ‘जेम’ आदि हैं। ऑनलाइन टीका पंजीकरण के लिए ‘कोविन प्लेटफॉर्म’ है।
Sanskrit :
यशिका – किन्तु यदि ग्राम्य-क्षेत्रे अन्तर्जालस्य समस्या अस्ति तर्हि तत्र कथम् एतासां सेवानाम् उपयोगः भविष्यति ?
Hindi Translation
यशिका – किंतु यदि ग्रामीण क्षेत्र में इंटरनेट की समस्या हो, तो वहाँ इन सेवाओं का उपयोग कैसे होगा?
Sanskrit :
श्रेया ― मान्यवर! मया श्रुतं यत् सर्वकारः अन्तर्जालस्य उत्तरोत्तरं विस्ताराय कार्यं करोति । अनेन ग्राम्य-क्षेत्रे अपि उच्चगतेः जालस्य उपलब्धिः भविष्यति ।
Hindi Translation
श्रेया – आदरणीय! मैंने सुना है कि सरकार इंटरनेट के निरंतर विस्तार के लिए कार्य कर रही है। इससे ग्रामीण क्षेत्रों में भी तेज गति वाला नेटवर्क उपलब्ध हो सकेगा।
Sanskrit :
भास्करः ― बहु समीचीनम्। एतासां सेवानाम् उपयोगः शिक्षायाः माध्यमेन अधिकाधिकं प्रचारणीयः ।
Hindi Translation
भास्कर – यह बहुत उचित है। इन सेवाओं का प्रचार शिक्षा के माध्यम से अधिक से अधिक किया जाना चाहिए।
Sanskrit :
अध्यापकः ― सत्यम्! शिक्षायाः क्षेत्रे ‘दीक्षा’), ‘स्वयम्’, ‘स्वयं-प्रभा’ , ‘ई-पाठशाला’), ‘भारतीय-राष्ट्रिय-डिजिटल्-पुस्तकालयः’, ‘निष्ठा’), ‘पीएम्-ई-विद्या’), निःशुल्क-डिजिटल्-शैक्षिकमञ्चः इत्यादीनाम् उपयोगः करणीयः ।
Hindi Translation
अध्यापक – सत्य है! शिक्षा के क्षेत्र में ‘दीक्षा’, ‘स्वयम्’, ‘स्वयम् प्रभा’, ‘ई-पाठशाला’, ‘भारतीय राष्ट्रीय डिजिटल पुस्तकालय’, ‘निष्ठा’, ‘पीएम ई-विद्या’, जैसे नि:शुल्क डिजिटल शैक्षिक मंचों का उपयोग किया जाना चाहिए।
Sanskrit :
अथर्वः ― आचार्य ! किं कृषिक्षेत्रे अपि डिजिटल-भारतस्य योगदानम् अस्ति ?
Hindi Translation
अथर्व – आचार्य! क्या कृषि क्षेत्र में भी डिजिटल भारत का योगदान है?
Sanskrit :
अध्यापकः ― आम्! ‘ई-नाम्’ ‘पीएम् – किसान्- अनुप्रयोगः’), ड्रोन्-प्रौद्योगिकी इत्यादीनि पटलानि सन्ति ।
Hindi Translation
अध्यापक – हाँ! ‘ई-नाम’, ‘पीएम किसान एप’, ड्रोन तकनीक आदि प्लेटफॉर्म हैं।
Sanskrit :
यशिका ― बहु सम्यक्। किन्तु ‘डिजिटल्’ इत्यस्य वाणिज्ये कीदृशः प्रभावः अस्ति?
Hindi Translation
यशिका – बहुत अच्छा। किंतु ‘डिजिटल’ का व्यापार में क्या प्रभाव है?
Sanskrit :
अध्यापकः ― आभासीय-पटलम् अनुप्रयोगः च इत्येतयोः माध्यमेन आभासीयं (ऑन्-लैन्) विक्रयणं भवति। ‘आशु-प्रतिक्रिया-कूट:’ इत्याधारितः विनिमयश्च भवति|
Hindi Translation
अध्यापक – ऑनलाइन प्लेटफॉर्म और एप्स के माध्यम से ऑनलाइन व्यापार होता है। ‘क्यूआर कोड’ आधारित विनिमय भी होता है।
Sanskrit :
सर्वे ― वयं धन्याः मान्यवर ! अस्मिन् सन्दर्भे वयं भवद्भिः पाठिताः। वयम् अपि भारतं डिजिटल्-भारतं कर्तुं प्रयत्नं करिष्यामः।
Hindi Translation
सभी – हम धन्य हैं, आदरणीय! आपने हमें इस विषय में शिक्षित किया। हम भी भारत को डिजिटल भारत बनाने का प्रयास करेंगे।
Sanskrit :
अध्यापकः ― उत्तमम्। किन्तु अस्माभिः ‘साङ्गणिक सुरक्षा’ – विषये अपि चिन्तनीयम्। अनेकविधाः साङ्गणिक-अपराधाः भवन्ति। जनाः प्रायशः लोभात् भयात् वा साङ्गणिक-अपराधेन पीडिताः भवन्ति।
Hindi Translation
अध्यापक – बहुत अच्छा। किंतु हमें ‘साइबर सुरक्षा’ के विषय में भी सोचना चाहिए। अनेक प्रकार के साइबर अपराध होते हैं। लोग प्रायः लालच या डर के कारण साइबर अपराध का शिकार हो जाते हैं।
Sanskrit :
भास्करः ― एतस्मिन् विषये जनाः जागृताः भवेयुः तदर्थम् अपि उपायाः चिन्तनीयाः ।
Hindi Translation
भास्कर – इस विषय में लोगों को जागरूक बनाना चाहिए और उपायों पर भी विचार करना चाहिए।
Sanskrit :
अध्यापकः ― सत्यं कथितम्! अनेन प्रकारेण डिजिटल्-क्रान्तौ भारतम् अग्रगण्यं राष्ट्रं भविष्यति ।
Hindi Translation
अध्यापक – सत्य कहा! इस प्रकार डिजिटल क्रांति में भारत एक अग्रणी राष्ट्र बनेगा।
Sanskrit :
सर्वे ― कृतज्ञाः वयं गुरुवर ! वयं डिजिटल भारतं समृद्धं कर्तुं योगदानं करिष्यामः।
(सर्वे मिलित्वा गायन्ति)
Hindi Translation
सभी – हम आभारी हैं, गुरुवर! हम डिजिटल भारत को समृद्ध बनाने में योगदान देंगे।
(सभी मिलकर गाते हैं)
Sanskrit :
सर्व विकसितं भाति डिजिटल – भारतेऽधुना ।
जीवनस्य च सौकर्यं सहसा लभते जनः ॥
Hindi Translation
“आज के डिजिटल भारत में सब कुछ विकसित प्रतीत होता है।
जनता को जीवन की सुविधा सहसा प्राप्त होती है।”
Leave a Reply