अन्नाद् भवन्ति भूतानि
</
</
वयम् अभ्यासं कुर्मः
१. अधः प्रदत्तानां प्रश्नानां पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखन्तु –
(क) पुत्र्याः जिज्ञासा का? (बेटी की जिज्ञासा क्या थी?)
उत्तर: वयं मनुष्याः, प्राणिनः, कीटाः च कथं भूलोके आगताः?
(ख) कस्मात् आकाशस्य उत्पत्तिः अभवत्? (आकाश की उत्पत्ति किससे हुई?)
उत्तर: ब्रह्मणः। (ब्रह्म से)
(ग) अग्नेः कस्य उत्पत्तिः अभवत्? (अग्नि की उत्पत्ति किससे हुई?)
उत्तर: वायोः। (वायु से)
(घ) पृथिव्याः केषाम् उत्पत्तिः अभवत्? (पृथ्वी से किनकी उत्पत्ति हुई?)
उत्तर: ओषधीनां, सस्यानां, वृक्षादीनां च। (औषधियों, फसलों और वृक्षों की)
(ङ) आहारात् के उत्पन्नाः? (आहार से कौन उत्पन्न हुए?)
उत्तर: कीटाः, प्राणिनः, मनुष्याः च। (कीड़े, प्राणी और मनुष्य)
(च) माता किं किं पठितवती? (माँ ने क्या-क्या पढ़ा?)
उत्तर: आधुनिकं रसायनशास्त्रम् उपनिषद्-ग्रन्थान् च। (आधुनिक रसायनशास्त्र और उपनिषद ग्रंथ)
२. पाठं पठित्वा रिक्तस्थानेषु समुचितं पदं लिखन्तु –
अम्ब! मम काचिद् जिज्ञासा अस्ति।
प्रथमं ब्रह्मणः आकाशस्य उत्पत्तिः अभवत्।
ततः साक्षात् मनुष्याणाम् उत्पत्तिं वदतु।
आहारात् कीटाः, प्राणिनः, मनुष्याः उत्पन्नाः खलु अम्ब?
अहम् आधुनिकं रसायनशास्त्रम् उपनिषद्-ग्रन्थान् च पठितवती।
अस्माकं मौलिकं ज्ञानं तेषु एव निहितम् अस्ति।
अनुवाद
माँ! मुझे एक जिज्ञासा है।
सबसे पहले ब्रह्म से आकाश की उत्पत्ति हुई थी।
कृपया अब सीधे मनुष्यों की उत्पत्ति के विषय में बताइए।
क्या आहार से ही कीट, प्राणी और मनुष्य उत्पन्न हुए हैं, माँ?
मैंने आधुनिक रसायनशास्त्र और उपनिषद ग्रंथों का अध्ययन किया है।
हमारा मौलिक ज्ञान इन्हीं ग्रंथों में निहित है।
३. उदाहरणानुसारं अधः प्रदत्तानां शब्दानां वचनपरिवर्तनं कुर्वन्तु
| शब्दः (Shabda) | एकवचनम् (Singular) | द्विवचनम् (Dual) | बहुवचनम् (Plural) |
|---|---|---|---|
| आहार | आहारात् | आहाराभ्याम् | आहारेभ्यः |
| मनुष्य | मनुष्यात् | मनुष्याभ्याम् | मनुष्येभ्यः |
| वृक्ष | वृक्षात् | वृक्षाभ्याम् | वृक्षेभ्यः |
| अग्नि | अग्नेः | अग्निभ्याम् | अग्निभ्यः |
| मुनि | मुनेः | मुनिभ्याम् | मुनिभ्यः |
| पेटिका | पेटिकायाः | पेटिकाभ्याम् | पेटिकाभ्यः |
| वाटिका | वाटिकायाः | वाटिकाभ्याम् | वाटिकाभ्यः |
| माला | मालायाः | मालाभ्याम् | मालाभ्यः |
| कूपी | कूप्याः | कूपीभ्याम् | कूपीभ्यः |
| नदी | नद्याः | नद्योः | नदीभ्यः |
| नगरी | नगर्याः | नगर्योः | नगरीभ्यः |
४. उदाहरणानुसारम् अधः रेखाङ्कितानि पदानि आश्रित्य प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु –
| संख्या | वाक्य | प्रश्न – १ | प्रश्न – २ | हिंदी अनुवाद |
|---|---|---|---|---|
| (क) | माता “आपणात्” गृहम् आगच्छति। | माता कुतः गृहम् आगच्छति? | माता कस्मात् गृहम् आगच्छति? | माँ कहाँ से घर आती है? / किस स्थान से? |
| (ख) | राजेशः “विद्यालयात्” पुस्तकम् आनयति। | राजेशः कुतः पुस्तकम् आनयति? | राजेशः कस्मात् पुस्तकम् आनयति? | राजेश कहाँ से/किससे पुस्तक लाता है? |
| (ग) | विकासः “महेशात्” लेखनीं स्वीकृतवान्। | विकासः कुतः लेखनीं स्वीकृतवान्? | विकासः कस्मात् लेखनीं स्वीकृतवान्? | विकास ने कहाँ से/किससे लेखनी ली? |
| (घ) | माता “गृहात्” पुत्रं पश्यति। | माता कुतः पुत्रं पश्यति? | माता कस्मात् पुत्रं पश्यति? | माँ कहाँ से/किस स्थान से पुत्र को देखती है? |
| (ङ) | “हिमालयात्” गङ्गा प्रवहति। | गङ्गा कुतः प्रवहति? | गङ्गा कस्मात् प्रवहति? | गंगा कहाँ से/किससे बहती है? |
६. उदाहरणानुसारं कः कस्मात् विद्यां प्राप्तवान् इति पूर्णवाक्येन लिखन्तु –
| शिष्यः | आचार्यः | संस्कृत वाक्य | अनुवाद |
|---|---|---|---|
| (क) शुक्राचार्यः | महादेवः | शुक्राचार्यः महादेवात् विद्यां प्राप्तवान्। | शुक्राचार्य ने महादेव से विद्या प्राप्त की। |
| (ख) पद्मपादः | शङ्कराचार्यः | पद्मपादः शङ्कराचार्यात् विद्यां प्राप्तवान्। | पद्मपाद ने शंकराचार्य से विद्या प्राप्त की। |
| (ग) विवेकानन्दः | रामकृष्णः | विवेकानन्दः रामकृष्णात् विद्यां प्राप्तवान्। | विवेकानन्द ने रामकृष्ण से विद्या प्राप्त की। |
| (घ) रामः | वसिष्ठः | रामः वसिष्ठात् विद्यां प्राप्तवान्। | राम ने वसिष्ठ से विद्या प्राप्त की। |
| (ङ) भीष्मः | परशुरामः | भीष्मः परशुरामात् विद्यां प्राप्तवान्। | भीष्म ने परशुराम से विद्या प्राप्त की। |
| (च) चन्द्रगुप्तः | चाणक्यः | चन्द्रगुप्तः चाणक्यात् विद्यां प्राप्तवान्। | चन्द्रगुप्त ने चाणक्य से विद्या प्राप्त की। |
| (छ) अर्जुनः | द्रोणाचार्यः | अर्जुनः द्रोणाचार्यात् विद्यां प्राप्तवान्। | अर्जुन ने द्रोणाचार्य से विद्या प्राप्त की। |
७.अधः प्रदत्तानि वाक्यानि पठित्वा मातृभाषया / प्रान्तीयभाषया / आङ्ग्लभाषया वा अनुवादं कुर्वन्तु –
(“नीचे दिए गए वाक्यों को पढ़कर उन्हें अपनी मातृभाषा / प्रांतीय भाषा / अंग्रेज़ी भाषा में अनुवाद करें।”)
(क) राधा नगरात् आगच्छति।
- Hindi: राधा नगर से आती है।
- English: Radha comes from the city.
(ख) विनयः वृक्षात् पुष्पाणि चिनोति।
- Hindi: विनय पेड़ से फूल तोड़ता है।
- English: Vinay plucks flowers from the tree.
(ग) सन्दीपः कार्यालयात् गृहं गतवान्।
- Hindi: संदीप दफ्तर से घर गया था।
- English: Sandeep went home from the office.
(घ) भगिनी दूरात् वाहनं पश्यति।
- Hindi: बहन दूर से वाहन देखती है।
- English: The sister sees the vehicle from a distance.
(ङ) महेशः शालायाः गृहम् आगतवान्।
- Hindi: महेश स्कूल से घर आया था।
- English: Mahesh came home from the school.
(च) बालः कपाटिकायाः धनं स्वीकरोति।
- Hindi: बालक अलमारी से धन लेता है।
- English: The boy takes money from the cupboard.
Leave a Reply