अन्नाद् भवन्ति भूतानि
वयम् अभ्यासं कुर्मः
१. अधः प्रदत्तानां प्रश्नानां पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखन्तु –
(क) पुत्र्याः जिज्ञासा का? (बेटी की जिज्ञासा क्या थी?)
उत्तर: वयं मनुष्याः, प्राणिनः, कीटाः च कथं भूलोके आगताः?
(ख) कस्मात् आकाशस्य उत्पत्तिः अभवत्? (आकाश की उत्पत्ति किससे हुई?)
उत्तर: ब्रह्मणः। (ब्रह्म से)
(ग) अग्नेः कस्य उत्पत्तिः अभवत्? (अग्नि की उत्पत्ति किससे हुई?)
उत्तर: वायोः। (वायु से)
(घ) पृथिव्याः केषाम् उत्पत्तिः अभवत्? (पृथ्वी से किनकी उत्पत्ति हुई?)
उत्तर: ओषधीनां, सस्यानां, वृक्षादीनां च। (औषधियों, फसलों और वृक्षों की)
(ङ) आहारात् के उत्पन्नाः? (आहार से कौन उत्पन्न हुए?)
उत्तर: कीटाः, प्राणिनः, मनुष्याः च। (कीड़े, प्राणी और मनुष्य)
(च) माता किं किं पठितवती? (माँ ने क्या-क्या पढ़ा?)
उत्तर: आधुनिकं रसायनशास्त्रम् उपनिषद्-ग्रन्थान् च। (आधुनिक रसायनशास्त्र और उपनिषद ग्रंथ)
२. पाठं पठित्वा रिक्तस्थानेषु समुचितं पदं लिखन्तु –
| क्रम | संस्कृत वाक्य (उत्तर सहित) | हिन्दी अनुवाद |
|---|---|---|
| (क) | अम्ब! मम काचिद् जिज्ञासा अस्ति। | माँ! मुझे एक जिज्ञासा (जाने की इच्छा) है। |
| (ख) | प्रथमं ब्रह्मणः आकाशस्य उत्पत्तिः अभवत्। | सबसे पहले ब्रह्म से आकाश की उत्पत्ति हुई। |
| (ग) | साक्षात् मनुष्याणाम् उत्पत्तिं वदतु। | कृपया सीधे मनुष्यों की उत्पत्ति बताइए। |
| (घ) | आहारात् कीटाः, प्राणिनः, मनुष्याः उत्पन्नाः खलु अम्ब? | माँ! आहार से कीट, प्राणी और मनुष्य उत्पन्न हुए, है न? |
| (ङ) | अहम् आधुनिकं रसायनशास्त्रम् उपनिषद्-ग्रन्थान् च पठितवती। | मैंने आधुनिक रसायनशास्त्र और उपनिषद-ग्रंथ पढ़े हैं। |
| (च) | अस्माकं भारतस्य मौलिकं ज्ञानं तेषु एव निहितम् अस्ति। | हमारा भारत का मौलिक ज्ञान उन्हीं (ग्रंथों) |
३. उदाहरणानुसारं अधः प्रदत्तानां शब्दानां वचनपरिवर्तनं कुर्वन्तु
| शब्दः (Shabda) | एकवचनम् (Singular) | द्विवचनम् (Dual) | बहुवचनम् (Plural) |
|---|---|---|---|
| आहार | आहारात् | आहाराभ्याम् | आहारेभ्यः |
| मनुष्य | मनुष्यात् | मनुष्याभ्याम् | मनुष्येभ्यः |
| वृक्ष | वृक्षात् | वृक्षाभ्याम् | वृक्षेभ्यः |
| अग्नि | अग्नेः | अग्निभ्याम् | अग्निभ्यः |
| मुनि | मुनेः | मुनिभ्याम् | मुनिभ्यः |
| पेटिका | पेटिकायाः | पेटिकाभ्याम् | पेटिकाभ्यः |
| वाटिका | वाटिकायाः | वाटिकाभ्याम् | वाटिकाभ्यः |
| माला | मालायाः | मालाभ्याम् | मालाभ्यः |
| कूपी | कूप्याः | कूपीभ्याम् | कूपीभ्यः |
| नदी | नद्याः | नद्योः | नदीभ्यः |
| नगरी | नगर्याः | नगर्योः | नगरीभ्यः |
४. उदाहरणानुसारम् अधः रेखाङ्कितानि पदानि आश्रित्य प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु –
| संख्या | वाक्य | प्रश्न – १ | प्रश्न – २ | हिंदी अनुवाद |
|---|---|---|---|---|
| (क) | माता “आपणात्” गृहम् आगच्छति। | माता कुतः गृहम् आगच्छति? | माता कस्मात् गृहम् आगच्छति? | माँ कहाँ से घर आती है? / किस स्थान से? |
| (ख) | राजेशः “विद्यालयात्” पुस्तकम् आनयति। | राजेशः कुतः पुस्तकम् आनयति? | राजेशः कस्मात् पुस्तकम् आनयति? | राजेश कहाँ से/किससे पुस्तक लाता है? |
| (ग) | विकासः “महेशात्” लेखनीं स्वीकृतवान्। | विकासः कुतः लेखनीं स्वीकृतवान्? | विकासः कस्मात् लेखनीं स्वीकृतवान्? | विकास ने कहाँ से/किससे लेखनी ली? |
| (घ) | माता “गृहात्” पुत्रं पश्यति। | माता कुतः पुत्रं पश्यति? | माता कस्मात् पुत्रं पश्यति? | माँ कहाँ से/किस स्थान से पुत्र को देखती है? |
| (ङ) | “हिमालयात्” गङ्गा प्रवहति। | गङ्गा कुतः प्रवहति? | गङ्गा कस्मात् प्रवहति? | गंगा कहाँ से/किससे बहती है? |
६. उदाहरणानुसारं कः कस्मात् विद्यां प्राप्तवान् इति पूर्णवाक्येन लिखन्तु –
| शिष्यः | आचार्यः | संस्कृत वाक्य | अनुवाद |
|---|---|---|---|
| (क) शुक्राचार्यः | महादेवः | शुक्राचार्यः महादेवात् विद्यां प्राप्तवान्। | शुक्राचार्य ने महादेव से विद्या प्राप्त की। |
| (ख) पद्मपादः | शङ्कराचार्यः | पद्मपादः शङ्कराचार्यात् विद्यां प्राप्तवान्। | पद्मपाद ने शंकराचार्य से विद्या प्राप्त की। |
| (ग) विवेकानन्दः | रामकृष्णः | विवेकानन्दः रामकृष्णात् विद्यां प्राप्तवान्। | विवेकानन्द ने रामकृष्ण से विद्या प्राप्त की। |
| (घ) रामः | वसिष्ठः | रामः वसिष्ठात् विद्यां प्राप्तवान्। | राम ने वसिष्ठ से विद्या प्राप्त की। |
| (ङ) भीष्मः | परशुरामः | भीष्मः परशुरामात् विद्यां प्राप्तवान्। | भीष्म ने परशुराम से विद्या प्राप्त की। |
| (च) चन्द्रगुप्तः | चाणक्यः | चन्द्रगुप्तः चाणक्यात् विद्यां प्राप्तवान्। | चन्द्रगुप्त ने चाणक्य से विद्या प्राप्त की। |
| (छ) अर्जुनः | द्रोणाचार्यः | अर्जुनः द्रोणाचार्यात् विद्यां प्राप्तवान्। | अर्जुन ने द्रोणाचार्य से विद्या प्राप्त की। |
७.अधः प्रदत्तानि वाक्यानि पठित्वा मातृभाषया / प्रान्तीयभाषया / आङ्ग्लभाषया वा अनुवादं कुर्वन्तु –
(“नीचे दिए गए वाक्यों को पढ़कर उन्हें अपनी मातृभाषा / प्रांतीय भाषा / अंग्रेज़ी भाषा में अनुवाद करें।”)
(क) राधा नगरात् आगच्छति।
- Hindi: राधा नगर से आती है।
- English: Radha comes from the city.
(ख) विनयः वृक्षात् पुष्पाणि चिनोति।
- Hindi: विनय पेड़ से फूल तोड़ता है।
- English: Vinay plucks flowers from the tree.
(ग) सन्दीपः कार्यालयात् गृहं गतवान्।
- Hindi: संदीप दफ्तर से घर गया था।
- English: Sandeep went home from the office.
(घ) भगिनी दूरात् वाहनं पश्यति।
- Hindi: बहन दूर से वाहन देखती है।
- English: The sister sees the vehicle from a distance.
(ङ) महेशः शालायाः गृहम् आगतवान्।
- Hindi: महेश स्कूल से घर आया था।
- English: Mahesh came home from the school.
(च) बालः कपाटिकायाः धनं स्वीकरोति।
- Hindi: बालक अलमारी से धन लेता है।
- English: The boy takes money from the cupboard.
Leave a Reply