CBSE Class 9 Sample Papers, Syllabus, Test Papers & NCERT Solutions

पर्यावरणम् (पर्यावरण) 🌸 संस्कृत में सारांशः — नवमः पाठः “पर्यावरणम्” पर्यावरणविषयकः लघुनिबन्धः अस्ति, यः प्रकृतेः संरक्षणस्य महत्त्वं प्रदर्शति। आधुनिकजीवनशैल्या प्रदूषणं प्राणिनां पुरतः अभिशापरूपेण समायाति। नदीनां जलं मलिनं भवति, धरा निर्वना जायति, यन्त्रेभ्यः निःसृतवायुना वातावरणं विषाक्तं रुजाकारकं च भवति। वृक्षाभावात् पशुपक्षिणां जीवनं सङ्कटापन्नं दृश्यते। श्लोकेन न कथितं, किन्तु पाठः स्पष्टति यत् वनस्पतीनाम् अभावे न केवलं वन्यप्राणिनः, […]

जटायोः शौर्यम् (जटायु की वीरता) 🌸 संस्कृत में सारांशः — प्रस्तुतः अष्टमः पाठः “जटायोः शौर्यम्” महर्षिवाल्मीकिविरचितस्य “रामायणम्” इति महाकाव्यस्य अरण्यकाण्डात् समुद्धृतः अस्ति। अस्मिन् पाठे पक्षिराजस्य जटायोः रावणेन सह युद्धस्य शौर्यपूर्णं वर्णनं कृतम्, यत् कर्तव्यनिष्ठायाः आदर्शं प्रदर्शति। पञ्चवटीकानने सीतायाः करुणं क्रन्दनं श्रुत्वा जटायुः, यः वनस्पतिगतः अवसुप्तः आसीत्, तत्क्षणं जागति। श्लोकेन वर्णितम्: “सा तदा करुणा वाचो विलपन्ती […]

सिकतासेतुः (बालू का पुल) 🌸 संस्कृत में सारांशः — प्रस्तुतः सप्तमः पाठः “सिकतासेतुः” नाम्ना सोमदेवविरचितस्य “कथासरित्सागरः” इति कथाग्रन्थस्य सप्तमाध्यायेन संनादति। अस्मिन् नाट्यांशे तपोदत्तनामकः कुमारः तपसा विद्यां प्राप्तुं यत्नशीलः चित्रितः अस्ति। सः बाल्ये पितृचरणैः क्लेश्यमानः विद्या न अधीतवान्, येन कुटुम्बिभिः मित्रैः ज्ञातिजनैश्च गर्हितः अभवत्। आत्मग्लान्या सः वदति: “हा विधे! किम् इदं मया कृतम्?” इति, श्लोकं च […]

लौहतुला (लोहे का तराजू) 🌸 संस्कृत में सारांशः — षष्ठः पाठः “लौहतुला” विष्णुशर्मविरचितस्य “पञ्चतन्त्रम्” इति कथाग्रन्थस्य मित्रभेदतन्त्रात् सम्पादितः गृहीतः, अस्मिन् कथायाम् जीर्णधननामकः वणिक्पुत्रः विभवक्षयात् देशान्तरं गन्तुमिच्छन् पूर्वपुरुषोपार्जितां लौहघटितां तुलां श्रेष्ठिनो निक्षेपभूतां कृत्वा गच्छति, सुचिरं देशान्तरे भ्रान्त्वा स्वपुरं प्रत्यागत्य तुलां याचति, श्रेष्ठी “मूषकैः भक्षिता” इति वदति, जीर्णधनः “नास्ति दोषः, ईदृशः संसारः, न किञ्चित् शाश्वतं” इति वदित्वा […]

भ्रान्तो बालः (भ्रमित बच्चा / भटका हुआ बच्चा) 🌸 संस्कृत में सारांशः — पञ्चमः पाठः “भ्रान्तो बालः” “संस्कृत-प्रौढपाठावलिः” इति कथाग्रन्थात् सम्पादितः सङ्गृहीतः, अस्मिन् कथायाम् एकः तन्द्रालुः बालः स्वाध्यायापेक्षया क्रीडने रुचिं दर्शति, सः सर्वदा क्रीडनार्थं अभिलषति परं तस्य सखायः स्वकर्मणि व्यग्राः भवन्ति, अतः ते तेन सह न क्रीडन्ति, एकाकी सः नैराश्यं प्राप्य विचिन्तति यत् सः एव […]

 सूक्तिमौक्तिकम् (सुविचारों या अच्छी बातों रूपी मोती) 🌸 संस्कृत में सारांशः — चतुर्थः पाठः “सूक्तिमौक्तिकम्” नैतिकशिक्षाणां प्रदायकरूपेण विन्यस्तः, अस्मिन् विविधग्रन्थेभ्यः नानानैतिकशिक्षाप्रदानिपद्यानि सङ्गृहीतानि। अत्र सदाचरणस्य महिमा, प्रियवाण्याः आवश्यकता, परोपकारिणां स्वभावः, गुणार्जनस्य प्रेरणा, मित्रतायाः स्वरूपं, श्रेष्ठसङ्गतेः प्रशंसा सत्सङ्गतेः प्रभावश्च निरूपितः। संस्कृतसाहित्ये नीतिग्रन्थानां समृद्धा परम्परा, तत्र प्रतिपादितशिक्षाणाम् अनुपालनं कृत्वा जीवनं सफलीकर्तुं शक्नुमः। प्रथमश्लोके मनुस्मृतेः “वृत्तं यत्नेन संरक्षेद् वित्तमेति […]

गोदोहनम् (गाय का दूध दुहना) तृतीयः पाठः “गोदोहनम्” ‘चतुर्व्यूहम्’ इति पुस्तकात् संक्षिप्य उद्धृतः, अस्मिन् नाटके धनवान् भवितुमिच्छुकः एकः जनः मासपर्यन्तं दुग्धदोहनात् विरमति, येन मासान्ते धेनोः सञ्चितं दुग्धं विक्रीय सम्पत्तिं लभेत्, परं मासान्ते दुग्धहीनां धेनुं दृष्ट्वा प्रहारैः रक्तरञ्जितः भवति, अतः दैनन्दिनकार्यं समये करणीयं इति नैतिकं ददाति। प्रथमदृश्ये मल्लिका मोदकानि साधति शिवस्तुतिं च करोति, चन्दनः मोदकगन्धेन प्रसन्नः […]

स्वर्णकाकः (सुनहरा कौआ) 🌸 संस्कृत में सारांशः — प्रस्तुतः पाठः “स्वर्णकाकः” श्रीपद्मशास्त्रिणः “विश्वकथाशतकम्” इति कथासङ्ग्रहात् गृहीतः। एषा वर्मदेशस्य लोककथा स्वर्णपक्षकाकेन लोभस्य दुष्परिणामं त्यागस्य सुपरिणामं च दर्शति। ग्रामे निर्धना वृद्धा तस्याः विनम्रा मनोहरा दुहिता च न्यवसत्। माता तण्डुलान् सूर्यातपे रक्षितुं पुत्रीं आदिशत्। स्वर्णपक्षः रजतचञ्चुः काकः तण्डुलान् खादति हसति च। बालिका रोदति, “मदीया माता निर्धना” इति। काकः […]

अध्याय 1 – भारतीवसन्तगीतिः अध्याय 2 – स्वर्णकाकः अध्याय 3 – गोदोहनम् अध्याय 4 – सूक्तिमौक्तिकम् अध्याय 5 – भ्रान्तो बालः अध्याय 6 – लौहतुला अध्याय 7 – सिकतासेतुः अध्याय 8 – जटायोः शौर्यम् अध्याय 9 – पर्यावरणम् अध्याय 10 – वाडमनःप्राणस्वरूपम्

वाडमनःप्राणस्वरूपम् (वाणी मन प्राण का स्वरुप) स्रोत:प्रस्तुतः पाठः “छान्दोग्योपनिषदः” षष्ठाध्यायस्य पञ्चमखण्डात् समुद्धृतः। (यह पाठ छान्दोग्य उपनिषद के छठे अध्याय के पाँचवें खंड से लिया गया है।) विषय: अस्मिन् पाठे श्वेतकेतु-आरुणयोः संवादेन वाङ्मनःप्राणानां स्वरूपं वर्णितम्। श्वेतकेतुः मनः, प्राणः, वाक् च किम् इति पृच्छति। आरुणिः समाधानति यत् अन्नस्य अणिष्ठः भागः मनः, अपां अणिष्ठः भागः प्राणः, तेजसः अणिष्ठः […]

पर्यावरणम् (पर्यावरण) स्रोत: प्रस्तुतः पाठ्यांशः पर्यावरणविषयकः लघुनिबन्धः अस्ति। (यह पाठ पर्यावरण के विषय पर एक लघु निबंध है।) विषय: अस्मिन् पाठे पर्यावरणस्य महत्त्वं, प्रदूषणस्य दुष्परिणामाः, वृक्षारोपणस्य आवश्यकता च वर्णिता। अत्याधुनिकजीवनशैल्या प्रदूषणं प्राणिनां पुरतः अभिशापरूपेण समायाति। नद्यः मलिनाः, धरा निर्वना, वायुः विषाक्तः च जायति। वृक्षाभावात् पशुपक्षिणां जीवनं सङ्कटापन्नं भवति। वृक्षाः शुद्धवायुं, पत्रं, पुष्पं, फलं, काष्ठं, औषधिं, […]

जटायोः शौर्यम् (जटायु की वीरता) स्रोत: प्रस्तुतः पाठ्यांशः महर्षिवाल्मीकिविरचितस्य “रामायणम्” इति ग्रन्थस्य अरण्यकाण्डात् समुद्धृतः। (यह पाठ महर्षि वाल्मीकि द्वारा रचित “रामायण” के अरण्यकांड से लिया गया है।) विषय: अस्मिन् पाठे जटायु-रावणयोः युद्धस्य वर्णनम् अस्ति। जटायुः पञ्चवटीकानने सीतायाः करुणक्रन्दनं श्रुत्वा तत्र गच्छति। सः रावणं सीतापहरणात् निवृत्तये प्रबोधति। रावणः तं अपसारति। ततः जटायुः तुण्डेन, नखैः, चरणाभ्यां रावणस्य […]

सिकतासेतुः (बालू का पुल) स्रोत: प्रस्तुतः नाट्यांशः सोमदेवविरचितस्य “कथासरित्सागरः” इति कथाग्रन्थस्य सप्तमाध्यायोपरि आधारितः। (यह नाट्यांश सोमदेव द्वारा रचित “कथासरित्सागर” कथा ग्रंथ के सातवें अध्याय पर आधारित है।) विषय: अस्मिन् नाट्यांशे तपोदत्तनामकः कुमारः तपसा विद्यां प्राप्तुं यत्नति। पुरुषवेषधारी देवराजः इन्द्रः तस्य मार्गदर्शनाय आगच्छति। सः सिकताभिः सेतुनिर्माणं प्रयतति। तपोदत्तः तं प्रहसति, “किम् सिकताभिः सेतुं निर्मासि?” इन्द्रः प्रत्युत्तरति, […]

लौहतुला (लोहे का तराजू) स्रोत: अयं पाठः विष्णुशर्मविरचितस्य “पञ्चतन्त्रम्” इति कथाग्रन्थस्य मित्रभेदनामकात् तन्त्रात् सम्पाघ्यः गृहीतः। (यह पाठ विष्णु शर्मा द्वारा रचित “पञ्चतंत्र” कथा ग्रंथ के मित्रभेद तंत्र से संक्षेप में लिया गया है।) विषय: अस्मिन् कथायाम् जीर्णधननामकः वणिक् विदेशात् व्यापारं कृत्वा प्रत्यागत्य न्यासरूपेण प्रदत्तां लौहतुलां श्रेष्ठिनः प्रति याचति। श्रेष्ठी वदति यत् तुला मूषकैः भक्षिता। ततः […]

भ्रान्तो बालः (भ्रमित बच्चा / भटका हुआ बच्चा) स्रोत: प्रस्तुतः पाठः “संस्कृत-प्रौढपाठावलिः” इति कथाग्रन्थात् सम्पादनं कृत्वा सङ्गृहीतः। (यह पाठ “संस्कृत-प्रौढपाठावली” कथा ग्रंथ से संपादित कर संकलित किया गया है।) विषय: अस्मिन् कथायाम् एकः तादृशः बालः चित्रितः यस्य रुचिः स्वाध्यायापेक्षया क्रीडने अधिका भवति। सः सर्वदा क्रीडनार्थमेव अभिलषति, परं तस्य सखायः स्वस्वकर्मणि संलग्नाः भवन्ति। अस्मात् कारणात् ते […]

 सूक्तिमौक्तिकम् (सुविचारों या अच्छी बातों रूपी मोती) स्रोत: प्रस्तुतः पाठः नैतिकशिक्षाणां प्रदायकरूपेण विन्यस्तः। अस्मिन् विविधग्रन्थेभ्यः नानानैतिकशिक्षाप्रदानिपद्यानि संनादति। (यह पाठ नैतिक शिक्षाओं को देने के रूप में प्रस्तुत है। इसमें विभिन्न ग्रंथों से नैतिक शिक्षा देने वाले अनेक पद्य संकलित हैं।) विषय: अस्मिन् पाठे सदाचरणस्य महिमा, प्रियवाण्याः आवश्यकता, परोपकारिणां स्वभावः, गुणार्जनस्य प्रेरणा, मित्रतायाः स्वरूपम्, श्रेष्ठसङ्गतेः प्रशंसा, […]

गोदोहनम् (गाय का दूध दुहना) विषय: अस्मिन् नाटके एकस्य जनस्य कथा वर्णिता यः धनवान् सुखाकांक्षी च भवितुं मासपर्यन्तं दुग्धदोहनात् विरमति, येन मासान्ते धेनोः शरीरे सञ्चितं दुग्धं एकवारमेव विक्रीय सम्पत्तिम् अर्जति। परं मासान्ते यदा सः दोहनं करोति तदा दुग्धं न प्रापति, धेनोः प्रहारैः रक्तरञ्जितः च भवति। अनेन सः अवगच्छति यत् दैनन्दिनं कार्यं यदि मासपर्यन्तं संनादति तदा […]

स्वर्णकाकः (सुनहरा कौआ) ✍️ लेखक परिचय (संस्कृत में) अयं पाठः श्री पद्मशास्त्रिणा विरचितात् “विश्वकथाशतकम्” इति कथासङ्ग्रहात् गृहीतः अस्ति। एषा कथा वर्मदेशे (म्यांमार) प्रचलिता श्रेष्ठा लोककथा अस्ति। 🌿 लेखक परिचय (हिन्दी में) यह कहानी श्री पद्म शास्त्री द्वारा रचित “विश्वकथाशतकम्” नामक संग्रह से ली गई है। यह बर्मा (म्यांमार) देश की एक प्रसिद्ध लोककथा है। इसमें […]

भारतीवसन्तगीतिः (भारतीय वसंत गीत) 🌿 पाठ का सारांश (संस्कृत में) कविः वसन्तऋतौ प्रकृतेः सौन्दर्यं दृष्ट्वा, देवी सरस्वतीं वीणावादनाय प्रार्थयति। सः कथयति यत् — वसन्तसमये कोकिलाः गायतः, पुष्पाणि विकसितानि, मलयानिलः सुगन्धं वहति। एवं रम्ये वातावरणे भगवती सरस्वती अपि वीणां मधुरं निनादयतु, यतः तस्य वीणास्वरैः जगत् आनन्दमयम् भविष्यति। 🌼 पाठ का सारांश (हिन्दी में) कवि वसन्त ऋतु […]

पर्यावरणम् (पर्यावरण) प्रस्तुतोऽयं पाठ्यांशः “पर्यावरणम्” पर्यावरणविषयक : लघुनिबन्धोऽस्ति । अत्याधुनिकजीवनशैल्यां प्रदूषणं प्राणिनां पुरतः अभिशापरूपेण समायातम्। नदीनां वारि मलिनं सञ्जातम् । शनैः शनैः धरा निर्वना जायमाना अस्ति । यन्त्रेभ्यो निःसृतेन वायुना वातावरणं विषाक्तं रुजाकारकं च भवति। वृक्षाभावात् प्रदूषणकारणाच्च बहूनां पशुपक्षिणां जीवनमेव सङ्कटापन्नं दृश्यते। वनस्पतीनाम् अभावदशायां न केवलं वन्यप्राणिनाम् अपि तु अस्माकं समेषामेव जीवनं स्थातुं नैव शक्यते। […]